ISBN: Ostalo
Godina izdanja: 321
Autor: Domaći
Jezik: Srpski

Spoljašnjost kao na fotografijama, unutrašnjost u dobrom i urednom stanju!

Varoš kod Koraja - praistorijsko naselje arheološki je lokalitet, koji je pod tim nazivom stavljeno na spisak nepokretnih kulturnih dobara sa nacionalne liste spomenika BiH i dobara koja imaju valorizacionu osnovu u skladu sa Zakonom o kulturnim dobrima Republike Srpske.

Ovo praistorijsko naselje nastalo je na istočnobosanskom prostoru koji nije izrazito odvojen od susednih krajeva. Njegov južni deo (planinsko područje razvođa Gornje Drine, Neretve i Bosne, čini se kao deo hercegovačkog rubnog prostora.[1] Imajući ovo u vidu može se reći da je čitav ovaj prostor je po svom prirodnom položaju vezan za odgovarajuće procese na centralno-balkanskom prostoru. Ovo područje tokom srednjeg neolita naselili su nosioci starčevačke kulture, a do kraja neolita taj je prostor pripadao nosiocima vinčanske kulture, čija se naselja koncentrišu približno na istočnu liniju Odžak – Goražde.[1]

Paralele ovog naselja mogu se povući sa naseljima u Gornjoj Tuzli, Donjoj Tuzli, Matićima, Grbači, Lugu kod Goražda, Donjoj Mahali, Donjim Klakarom i Butmirom, ali se jedino na ovom lokalitetu ogledaju čisti elementi balkansko-anadolskog kompleksa.[2] (Benac, 1961a: 39-72)

Položaj

Položaj Koraja na mapi opštine Lopare
Praistorijsko naselj Varoš kod Koraja u užem smislu se nalazi u opštini Lopare, Republika Srpska, BiH, koje je prema popisu stanovništva iz 2013. godine imalo1.435 stanovnika.

U širem smislu nalazi se na granici Balkanskog poluostrva, južno od reke Save na prostoru koja pripada Republici Srpskoj i Bosni i Hercegovini. Pod današnjim nazivom (Koraj) ovo područje locirano je u severoistočnoj oblasti Bosne, na obroncima planine Majevice koji se spuštaju u ravnicu, na sredokraći između Tuzle i Bijeljine, Ovim prostorom dominira Majevica, 64 km dug planinski venac u severoistočnoj Bosni. Doline Gnjice i Kovačice dele ga na severozapadni i jugoistočni deo; oba se pružaju od severozapada prema jugoistoku, sa najvišim vrhom Međednikom (1843 m). Zemljište je sastavljeno od mekih stena i neobično razuđeno; mnogobrojne uzane erozivne dolinice, a među njih splet od tankih kosa; u dolinama bezbroj rečica, reka, slabog vodotoka (koje obično ne presušuju), čine ovo područje zeleno od kultura, a naročito od šumskog lisnatog drveća (najviše bukve).[3]

Istorija
Preduslovi
Na nastanak i razvoj najstarijih kultura na prostoru današnjeg Koraja, uticala su bogati prirodni uslovi i geološki sastav zemljišta, odnosno nalazišta soli i slani izvori sa obe strane Majevice. [a][4] Na naslagama morskog oligocena i miocena stvorena su plodna tla na kojima izvrsno uspeva voće, posebno šljiva, ali i jabuka, trešnja, višnja, kruška, kajsija, breskva (vinogradarska ili ševtelija), smokva žuta i mrka, kao i obilje divljeg, samoniklog voća: oskoruša, drenjak, mušmula.[5]

Poreklo naziva Koraj
Istorijska istraživanja na području Koraja vode u dublju prošlost, pa tako na sačuvanim stećcima pronađenim u korajskoj okolini ima i jedan na kojem je uklesano ime Koraj.[6] Na Agića groblju nađen je nadgrobni spomenik, stećak u obliku stuba, sekundarno upotrebljen kao nišan sa sačuvanim prvobitnim natpisom.[7][8] Tekst natpisa u prevodu ovako glasi:
„Ovdje leži Petko Rajković na svojoj baštini Koraju. Ovaj biljeg postavi ocu Rajko`.[9]

Ime naselja, predela, oblasti prenosilo se nasledno sa kolena na koleno, a na jednoj teritoriji su se više puta smenjivale populacije i jezici, kojima su se ljudi sporazumievali, a geografsko ime, naselja ili predela najčešće je ostajalo, u suštini. nepromenjeno.[5]

Prve naseobine
Ovi prostori su bili pohođeni i nastanjivani različitim populacionim grupama i narodima. Teško se sa sigurnošću može reći koji su od njih bili prvi.

Poznato je da su ovi krajevi bili naseljavani u kamenom dobu ili neolitu. Neolićani nisu imali pismo da bi nam ostavili pisani trag o sebi, ali su zato ostavili dosta materijalnih tragova o svom življenju na ovom prostoru.
Naime, u istočnom kraju Luka, doline koja se pruža ispod Koraja i koju presijeca Bijela rijeka, nalazi se praistorijski lokalitet Varoš. Teren ovoga lokaliteta je u obliku izduženog, nepravilno elipsastog, velikog tela, koji se prema jugu i istoku blago spušta i prelazi u ravnicu, dok je sa severne strane prilično strmo odsječen i dosta uzvišen nad okolnim terenom.

U početku je osnovano samo nekoliko naselja (Gornja Tuzla, Varoš kod Koraja), a tek kasnije dolazi do formiranja čitave mreže naselja. (Benac, 1966b: 41) Dolina reke Bosne predstavljala je jednu od glavnih bosanskih saobraćajnica kojim je krajem neolita došlo do infiltracije raznih novih grupa sa severa. (Benac, 1966b: 42)

O stanovništvu korajskog prostora teško je govoriti izdvojeno i bez sagledavanja širih geografskih celina u koje je Koraj spadao ili spada. Najstariji poznati stanovnici današnje Bosne, a samim time i ovih krajeva, bili su Iliri, posle njih tu su boravili Kelti, Rimljani, Goti, Avari, a od 6. do 8. veka Sloveni;[10] a treba takođe spomenuti Hazare, Mađare, Osmanlije.

Etničke promene su obično vršene nasilnim putem, a usled ratova, iseljavanja i različitih čestih pošasti, poslednjih vekova, oblast je izgubila veliki deo svog starog stanovništva.[11]

Zapis sa stećka govori da je u ovim krajevima živela i vlastela (pojam baštine je zemljišni posed u kategoriji feudalne svojine, koji je prvobitno bio darivan od strane vladara, a kasnije se nasledno prenosio), a pored natpisa tu su i toponimi: Crkvište, Mramorje, Stanovi i dr

Praistorijsko nalazište Varoš kod Koraja svojom kulturnom baštinom neolitskog doba doprinelo je stvaranju posebne kulturne grupe u okviru neolitskih grupa, koju možemo izdvojiti i imenovati kao: grupu srednjeg i mlađeg neolita severoistočne Bosne i Hercegovine, koja je usko vezana sa poznatim kulturama neolitskog doba Starčevačke i Vinčanske.

Pored neolićana, tragove prošlosti na korajskom prostoru ostavili su Kelti, Japodi, Rimljani, Avari, Huni, Hazari, Mađari, Osmanlije... i, naravno, Sloveni.

Koraj kao srednjovekovna naseobina
Obronci Majevice, koji prema severu prelaze u plodnu posavsku ravnicu, bili su severna granica srednjovekovne bosanske države prema Ugarskoj, na kojoj su bila podizana utvrđenja za odbranu. Jedno od takvih utvrđenja, verovatno, bilo je i u korajskom prostoru; pisanih podataka o nekom korajskom gradu (utvrdi, tvrđavi), nemamo; materijalni tragovi su, takođe, oskudni, mada izvesne indicije postoje, i značajne su za rešavanje tajni korajske istorije.[4]

Prema iistorijskoj karti srednjovekovne bosanske države,[12] korajski prostor je u 15. veku bio župa i nalazio se u oblasti Usora, a graničio se sa:

zapada, župom Nenavište
severa, rekom Savom
istoka, područjem današnje Semberije, i planinom Majevicom
juga, župom Soli
U porečju manjih Savinih pritoka: Tinje, Brke, Lukavca, Bijele i Gnjice na poačetku osmanske uprave, prostirale su se velika nahija Koraj – bliže Savi, ali i manje nahije Srebrnik, Jasenica, Visori i Završ – dublje u obroncima Majevice. Staro, predosmansko ime župe bilo Koraj, s obzirom na to je osmanska nahija Koraj obuhvatala više od polovine gore opisanog prostora, a u timarskoj organizaciji, koja je dugo čuvala staru teritorijainu podelu, upravna jedinica istog imena zauzimala je još veći obim.[13] „Župa Koraj je verovatno iz 5. veka jer se u tursko vreme stalno spominje. Ona je u tursko doba imala pod svojom upravom župu Bijeljinu i dalje zemlje prema Srebrniku i Mačvi.“[14]

Nastanak nahija na području kojem gravitira Koraj teško je sa tačnošću utvrditi, jer je ovaj prostor, odnosno veliki deo župe Usora, kojoj je pripadao, možda, i pre pada Bosne pod osmansku vlast.[4]

Padom bosanskog kraljevstva, u njegovom neposrednom okruženju formiraju se banovine, jajačka i srebrnička, i tek njihovim padom trebalo bi očekivati nastanak ili, prevođenje srednjovekovnih župa u nahije i stvaranje novih. Ipak, prema raspoloživim izvorima, svakako pre 1519. godine nastale su nahije: Sapna, Završ, Teočak, Smoluća, Jasenica, Srebrnik, Sokol, Koraj, Bijeljina, Gračac, Visori i Gošćanica.[15]

Nahija Koraj, koja se prostirala zapadno od Bijeljine (porečje Lukavca), kojoj je pripadala i tvrđava Brčko, obuhvatala je 1533. godine 14 sela i naseljenu mezru, i to: Korenita, Bili potok, Brdnjik (Brnjik), Žirovnicu, Maoču, Štrepce, Skakavu, Pčelić (Čelić), Rahić, Labsku ili Dedekovo, Brezik, Ljutnicu, Hrgove, Hmeljin Zagon, te mezru Ostrojno — sa ukupno 264 kuće.

Od 1533. godine u nahiji Koraj nastala su sledeća nova naselja, i to sela: Bilajići, Magnojevići, Čadavica i Suho Polje, naseljene mezre Dedečaj i Matočina Sudanja, kao i naseljeni čitluk kneza Đure u selu Bili Potok. Naselje Koraj, po kome je nazvana nahija, odnosno znatno ranije i srednjovekovna župa, još se u osmanskim izvorima ne spominje. Sudeći po franjevačkom samostanu Santa Marijaa in kampo koji se nalazio kod sela Bilog Potoka, proizilazilo bi da se zapravo nekadašnje naselje Bili Potok nalazilo u području današnjeg Koraja. Ukupan broj domaćinstava u naseljima ove nahije iznosio je 634 kuće (1548. godine).[16]

Arheološka istraživanja
Radovi sondažnog tipa započeti su 1956. godine a nastavljeni 1957. godine i u preko 4 m debelom kulturnom sloju. Otkopana je površina od 65 m2 tokom koje je utvrđena stratigrafska slika naselja sa pet kulturnih i pet građevinskih faza.[1] Najstarija građevinska faza paralelna je pretežno Vinči V2 a najmlađa vinčansko-pločničkoj fazi (Vinči D).[17]

Zajedničke karakteristike gradnje na ovom lokalitetu ogledaju se u solidnoj i debeloj podnoj konstrukciji, dok je zidna konstrukcija rađena od drveta i lijepa. Tragovi ognjišta upućuju uglavnom na otvorena ognjišta, a zapažen je novi vid ognjišta sa ukomponovanim „grejalicama“ za postavljanje posuda na vatru, a korišćene su i kao ognjište.[18] Pretpostavlja se da je ovo naselje sa grupisanim kućama uz njgove ivične delove, dok je ostali prostor ostajao slobodan.[17]

Od keramičkih artefakata na ovom lokalitetu kulturni razvoj se prati od samog početka i bazira na crno i sivo poliranoj keramici, i činjenici da se ne pojavljuje stratum sa slikanom keramikom.[17][19]

Starije dve faze Varoši odlikuju konične i bikonične zdele, vaze na nozi (zvonolikoj i cilindričnoj), amfore i bute, kao i keramika sa crnim mrljama što je jedna od osnovnih osobina Varoši IV; od ornamentike korišćeno je kaneliranje, a materijal u potpunosti odgovara materijalu vinčansko-tordoške faze, ili delom fazi A, a najviše Vinče B1.[20][17]

Mlađem periodu vinčansko-tordoške faze, ili Vinči B2, odgovara Varoš III i III/II sa oblicima zdela sa cilindričnim vratom, i okrgulim udubljenjima ukomponovanim na ramenu posude sa kaneliranim ornamenatima.[17]

Praistorijsko nalazište Varoš kod Koraja svojom kulturnom baštinom neolitskog doba doprinelo je stvaranju posebne kulturne grupe u okviru neolitskih grupa, koju možemo izdvojiti i imenovati kao: grupu srednjeg i mlađeg neolita severoistočne Bosne i Hercegovine, koja je usko vezana sa poznatim kulturama neolitskog doba Starčevačke i Vinčanske.

Benac, Alojz, hrvatski arheolog (Plehan, 20. X. 1914 – Sarajevo, 6. III. 1992). Klasičnu filologiju i arheologiju diplomirao u Beogradu (1937), doktorirao u Ljubljani (1951). Radio u Zemaljskome muzeju BiH 1947–67 (1957–67. ravnatelj). Na Filozofskom fakultetu u Sarajevu bio je profesor arheologije i povijesti staroga vijeka (1968–78). Utemeljitelj je i prvi ravnatelj Centra za balkanološka ispitivanja ANUBiH-a (1963). Istraživao prapovijesna razdoblja, posebice zapadnoga Balkana. Izveo niz sustavnih arheoloških istraživanja: Arnautovići (Visoko), Crvena Stijena (Bileća), Gradić u Matićima, Gradina i Mujevine u Alihodžama (Travnik), Hrustovača u Hrustovu (Sanski Most), Lisičići (Kakanj), Nebo u Brajkovićima (Travnik), Obre I. i II. (Konjic), Pivnica (Odžak), Zecovi (Prijedor), Zelena pećina u Blagaju (Mostar) i dr. Istraživao gradine, tumule, prapovijesnu kronologiju, etnogenezu i kulturu Ilira. Proučavao je i stećke. Pokrenuo petosveščanu sintezu Praistorija jugoslavenskih zemalja (1979–86). Autor je niza sinteza i rasprava u periodici kao i više knjiga: Prehistorijsko naselje Nebo i problem butmirske kulture (1952), Studije o kamenom i bakarnom dobu u sjeverozapadnom Balkanu (1964), Utvrđena ilirska naselja (1985), Praistorijski tumuli na Kupreškom polju (1986) i dr. Od 1967. redoviti član ANUBiH-a, dopisni član JAZU/HAZU, SANU, SAZU te član niza međunarodnih znanstvenih institucija.


Edukacija i karijera
Klasičnu filologiju i arheologiju, Benac je diplomirao u Beogradu (1937.), a doktorirao je u Ljubljani (1951.) disertacijom Prehistorijsko naselje Nebo i problem butmirske Kulture . Profesionalnu karijeru ostvario je u Zemaljskom muzeju BiH, Sarajevo, od 1947.-1967., gdje je bio i direktor u periodu 1957.-1967. Na Filozofskom fakultetu u Sarajevu bio je profesor arheologije i istorije starog vijeka (1968.-1978.). Utemeljitelj je i prvi direktor Centra za balkanološka ispitivanja ANUBiH-a. [1]

Benac je bio redovni član ANUBiH (od 1967.), dopisni član JAZU/HAZU, SANU, SAZU, kao i član niza međunarodnih znanstvenih institucija. ]].[2]

Naučni doprinos
Naučni doprinos akasdemika Benca zasnovan je na istraživanjima praistorijskog doba, osobito zapadnog Balkana. Realizirao je niz temeljnih arheoloških projekata u BiH, na lokalitetima:

Arnautovići (Visoko),
Crvena Stijena (Bileća),
Gradić u Matićima,
Gradina Mujevine u Alihodžama (Travnik),
Hrustovača u Hrustovu (Sanski Most),
Lisičići (Konjic), [3]
Nebo u Brajkovićima (Travnik),
Obre I. i II. (Konjic),
Pivnica (Odžak),
Zecovi (Prijedor),
Zelena pećina u Blagaju (Mostar) i dr.
U centru pažnje njegovih istraživanja bile su gradine, tumule, praistorijska hronologija, etnogeneza i ilirska kultura[4] [5] i stećci. Pokrenuo je sustavna istraživanja prethistorijskih gradina, nekropola sa stećcima.[6] i arheološke karte Bosne i Hercegovine.

Benac je autor sintetske edicije `Praistorija jugoslavenskih zemalja`, koja je publicirana u pet tomova, 1979.-86.

Autor je niza sintetsko-komparativnih djela i rasprava u periodici kao i više knjiga:

Prehistorijsko naselje
Nebo i problem butmirske kulture (1952.)
Studije o kamenom i bakarnom dobu u sjeverozapadnom Balkanu (1964.) ).[7][8]
Utvrđena ilirska naselja (1985.) [9]
Praistorijski tumuli na Kupreškom polju (1986.) i dr.
Prilozi za proučavanje neolita u sjevernoj Bosni,
Preiliri, Protoiliri i Prailiri. Simpozijum o teritorijalnom i hronološkom razgraničenju Ilira u praistorijsko doba
Prilozi za proučavanje neolita u dolini rijeke Bosne
Kameni kalupi sa Pivnice,
La Méditerranée et les balkans du Nord-ouest à l´époque préhistorique (énéolithique et l´âdu bronze)
Prediliri, Protoiliri, Prailiri, neki novi aspekti,
Neki aspekti istraivanja tumula u našoj zemlji,
Zbornik radova prikazanih na naunom skupu «Sahranjivanje kod Ilira». Zlatibor 10-12 maj. 1976,
Some problems of the Western Balkans: The beginning of Indo-europeanizations in the Coastal zone of Yugoslavia and Albania
Kult mrtvih na ilirskom području u praistorijsko doba
Utvrđena ilirska naselja
Osvrt na: Aleksandar Stipčević, Iliri – povijest, život, kultura[10]
Osvrt na: Milutin Garašanin, Praistorija na tlu Srbije[11]
O etničkim zajednicama starijeg željeznog doba u Jugoslaviji
Iliri u Apuliji
Neolitske kulture u Jugoslaviji na ilirskom i susjednim područijima
Crvena Stijena-Glasinac I-Bronzano doba