ISBN: Ostalo
Godina izdanja: 1978
Autor: Domaći
Oblast: Istorija umetnosti
Jezik: Srpski

naučni skup u Gračanici, 1973.

urednik Sreten Petković

Filozofski fakultet, Odeljenje za istoriju umetnosti 1978 212 strana, 49 strana s tablama : ilustrovano

odlična očuvanost

Istorijski okvir

Početak XIV veka pripada periodu koji se u opštoj istoriji umetnosti često naziva palaeoložka renesansa (najkraće: obnovljena vizantijska umetnost od kraja XIII do sredine XV veka). To je vreme relativnog kulturnog oporavka posle urušavanja Carstva i važan period intenzivne umetničke produkcije u Carigradu, na Svetoj gori, u Makedoniji, Epiru, Kritu i u srpskim zemljama (u doba Nemanjića/Kraljevine Srbije).

Glavne stilske odlike

Povratak klasičnijem modelu: veća plastičnost figure, mekše modelovanje, realnije proporcije u odnosu na ranije „plosnate“ prikaze.

Razvijena prostorna i svetlosna obrada: pokušaji da se u fresci postigne osećaj dubine i volumena.

Povećana dramatičnost i psihološka skladnost: izrazi lica, dinamika pokreta, scenska naracija postaju bogatiji.

Ikonografska bogatija naracija: duži ciklusi života Hristovog, životi svetaca, istorijske scene; naglasak na narativnosti.

Likova tradicija i slikarska poetika ujedno sržuju teološku ideju i estetski eksperiment — umrežavanje teologije, poetike i portretne individualnosti.

Arhitektura i prostor

Crkvena tipologija i dalje dominira — krstovidna kupolasta rešenja, mali manastirski kompleksi, često složeni po planu koji kombinuje centralnu kupolu sa pripratama i narteksom.

U regionalnim varijantama javljaju se i lokalne adaptacije: bogata plastična dekoracija fasada, upotreba cigle i dekorativnih opeka, varijacije u kupolama i apsidalnim rešenjima.

Manastiri i crkve postaju centri umetničke sinteze (arhitektura + živopis + ikonopis + metalorado).

Značajni centri proizvodnje

Carigrad (Konstantinopolj) — intelektualni i umetnički centar, izvor teoloških i estetskih ideja.

Sveta Gora (Aton) — radionice ktitorskih ikonopisnih škola, uticaj na srpske i makedonske radionice.

Solun (Tesalonika) i Makedonija — snažan regionalni centar sličan katalitičkim efektima; bogati freskoslikarski programi.

Srpske zemlje (kraj XIII — početak XIV veka) — intenzivan graditeljski i živopisni program: manastiri poput Sopoćana, Mileševa, Gračanice, Visoki Dečani (svi primeri pokazuju duboku interakciju sa vizantijskom tradicijom, ali i regionalnu samobitnost).

Tipični žanrovi i motivi

Hristološki ciklusi (Život Hrista, Strast, Vaskrsenje) i Životi svetih — produženje i razradu na freskama.

Dejsis i Hristos Panktorator u kupoli — centralni teološki motivi.

Portreti ktitora i vladara sa natpisima — kao sredstvo političke i duhovne legitimacije.

Razvoj portretne individualnosti u predstavama vladara i zaštitnika manastira.

Tehnika i materijali

Prvenstveno freska, ali i ikone na dasci, manuskripti, ukrasni radovi (metal, kamen).

Freska se radi u klasičnoj slanoj tehnici (a međutim posebne radionice uvode i sitne lokalne recepture boja i pripreme podloge).

Umetnici i radionice (opšto)

Rade se radionice koje deluju po školama/kolonjama; pojedinačnu autorsku atribuciju ponegde je moguće dati (poznati su neki majstori i radioničari) — ali najčešće radionice funkcionišu kao kolektivni organizacijski oblik (majstor + pomoćnici).

Stvara se jasan transevropski dijalog: umetnički uticaji iz Carigrada, Soluna i Svete Gore prelivaju se u regionalne škole.

Značaj u istoriji umetnosti

Period označava sličnu „kulturnu obnovu“ u kojoj vizantijska umetnost spaja poznanstva sa klasičnim modelima i hrišćanskim teološkim sadržajem.

Za srpsku srednjovekovnu umetnost ovaj period je ključan za formiranje nacionalnog srednjovekovnog stila — manastirski kompleksi kopče duhovnu, umetničku i političku stvarnost.