Godina izdanja: Ostalo
ISBN: Ostalo
Autor: Domaći
Jezik: Srpski

Hazim Šabanović

retko


sarajevo
1944


Turski jezik (tur. Türkçe) je turkijski jezik kojim se govori u Turskoj, Kipru, Bugarskoj, Grčkoj, Severnoj Makedoniji i drugim zemljama bivšeg Osmanskog carstva. Turski govore i milioni turskih emigranata u Evropskoj uniji.[1] Broj domaćih govornika je neizvestan, prvenstveno zbog pomanjkanja jezičkih podataka o manjinama iz Turske. Broj od 70 miliona koji se koristi u ovom članku pretpostavlja da je turski maternji jezik nekih 80% turskog življa,[2] dok kurdski zauzima većinu preostalog broja.[3] (Lingvističke manjine u Turskoj su međutim dvojezične i govore turski.)

Postoji veliki stepen međusobne razumljivosti između turskog i drugih oguških jezika, poput azerbejdžanskog, turkmenskog i kaškajskog. Ako bi se ovi pribrojili „turskom“, broj domaćih govornika bi bio 100 miliona, dok bi ukupan broj, uključujući govornike drugog jezika, bio 250 miliona.

Do 1928, turski jezik je pisan modifikovanom verzijom arapskog pisma. Od 1928. koristi se latinski alfabet sa 29 slova:[4] A, B, C, Ç, D, E, F, G, Ğ, H, I, İ, J, K, L, M, N, O, Ö, P, R, S, Ş, T, U, Ü, V, Y, Z

Geografska raspodela

Rasprostranjenost turkijskih jezika u Evroaziji
Turski jezik se uglavnom govori u Turskoj i među manjinama u 35 drugih država, posebno na teritorijama koje su nekada bile deo Osmanskog carstva, kao što je: Bugarska, Rumunija, Srbija (najviše na Kosovu i Metohiji), Makedonija, Sirija, Grčka (posebno Zapadna Trakija) i Izrael (turski Jevreji).

Preko 2 miliona ljudi govori turski jezik u Nemačkoj, a postoji prilično velik broj turskih zajednica u Austriji, Belgiji, Francuskoj, Holandiji, Švajcarskoj i Velikoj Britaniji.

Zvaničan status
Turski jezik je zvaničan jezik Turske, kao i jedan od zvaničnih jezika na Kipru. Takođe ima zvaničan (mada ne primaran) status u nekoliko opština Makedonije, u zavisnosti od koncentracije i broja ljudi koji govore turskim jezikom.

U Turskoj, organ koji reguliše gramatiku i normu turskog jezika je „Turska jezička asocijacija“ (Türk Dil Kurumu - TDK) koju je osnovao Mustafa Kemal Ataturk 1932. godine pod imenom Türk Dili Tetkik Cemiyeti.[4]

Novi turski alfabet je zvanično ustanovila TDK 1928. godine, a ona je i oblikovala turski jezik koji se koristi danas. TDK je postala nezavisna organizacija 1951. godine, kada je prestalo da važi pravilo da ga mora nadgledati Ministarstvo prosvete. Ovaj status TDK je trajao do avgusta 1983. godine, kada je TDK opet povezan sa vlašću posle vojnog prevrata 1980. godine.

Dijalekti

Glavne podgrupe turskih dijalekata u jugoistočnoj Evropi i Srednjem istoku
Moderni standardni turski je baziran na dijalektu Istanbula.[5] Glavni dijalekti turskog jezika su:[6][7]

Rumelice (govore ga muhadžiri iz Rumelije) Uključuje neobične dijalekte dinler i adakale,[8]
Kıbrıs (govori se na Kipru),
Edirne (govori se u Jedrenu),
Doğu (govori se u istočnoj Turskoj),
Karadeniz (govori se u regionu istočnog Crnog mora),
Ege (govori se u Egejskom regionu) ima produžetak do Antalije,
Güneydoğu (govore se na jugu),[9]
Orta Anadolu (govori se u regionu središnje Anatolije),[10]
Kastamonu (govori se u Kastamonu i okruženju),
Karamanlıca (govori se u Grčkoj, gde se zove Kαραμανλήδικα).
Pismo
Glavni članak: Istorija turskog pisma
Turski se piše koristeći modifikovano latinično pismo, koje je Mustafa Kemal Ataturk uveo 1928. kao deo pokušaja da osavremeni Tursku. Do 1928, turski se pisao modifikovanim arapskim pismom (v. Osmanlijski turski jezik), nakon čega je upotreba arapskog pisma zakonom zabranjena.

Izgovor
U turskom jeziku svakom slovu odgovara tačno jedan glas.

Slovo IPA Približan izgovor
u srpskom Slovo IPA Približan izgovor
u srpskom
A a /a/ kao a M m /m/ kao m
B b /b/ kao b N n /n/ kao n
C c /dʒ/ kao dž O o /o/ kao o
Ç ç /tʃ/ kao č Ö ö /œ/ kao nemačko ö
D d /d/ kao d P p /p/ kao p
E e /e/ kao e R r /ɾ/ kao r
F f /f/ kao f S s /s/ kao s
G g /g/ ili /ɟ/ kao g Ş ş /ʃ/ kao š
Ğ ğ /ɣ/ produžuje prethodni samoglasnik T t /t/ kao t
H h /h/ kao h U u /u/ kao u
I ı /ɯ/ tzv. velarno i Ü ü /y/ kao nemačko ü
İ i /i/ kao i V v /v/ kao v
J j /ʒ/ kao ž Y y /j/ kao j
K k /k/ ili /c/ kao k Z z /z/ kao z
L l /ɫ/ ili /l/ kao l
Gramatika
Turski jezik je aglutinativni jezik i obiluje sufiksima, ali praktično nema prefikse. Sufiksi služe za tvorbu reči kao i da označe gramatičku funkciju.

U turskom jeziku postoji „harmonija samoglasnika“, što je princip po kojem turske reči imaju isključivo zadnje samoglasnike (a, i, o, u) ili samo prednje (e, i, ö, ü). Na primer, oznaka -den može značiti -dan ili -den, zavisno od harmonije samoglasnika u reči.

Evo primera kako se od turskih reči sufiksima izvode složenice, i čak rečenice:

ev „kuća“,
evler „kuće“,
evin „tvoja kuća“,
eviniz „Vaša kuća“
evim „moja kuća“,
evimde „kod moje kuće“,
evinde „kod tvoje kuće“,
evinizde „kod Vaše kuće“
evimizde „u našoj kući“,
Evindeyim „U tvojoj sam kući.`
Evinizdeyim „U Vašoj sam kući.`
Evindeyiz „Mi smo u tvojoj kući.`
Evinizdeyiz „Mi smo u Vašoj kući.`
Evimizdeyiz „Mi smo u našoj kući.`
Naglašavanje sloga
U turskom jeziku se naglašava posljednji slog uz izuzetke, kad su u pitanju reči stranog porekla ili kombinacije reči i pojedenih nastavaka.

Imenice
Imenice u turskom jeziku imaju kategoriju broja i padeža, ali ne i roda. Sistematizacijom je turski jezik sveden na 6 padeža: nominativ, genitiv, akuzativ, dativ, lokativ i ablativ. Množina imenica formira se dodavanjem nastavka –ler/-la na nominativ jednine.

Padež Deklinacije imenice adam (čovek) Deklinacija imenice oda (soba)
Nominativ adam oda
Genitiv adamın odanın
Akuzativ adamı odayı
Dativ adama odaya
Lokativ adamda odada
Ablativ adamdan odadan
Pridevi
Pridevi u turskom jeziku su nepromjenjiva vrsta reči, nemaju kategoriju roda, broja a ni padeža. Uglavnom stoje ispred imenice u rečenici. Porede se pomoću reči daha (još) za komparativ i reči en (naj-) za superlativ. Primer komparacije prideva u turskom jeziku:

güzel adam (lep čovek)
daha güzel adam (lepši čovek)
en güzel adam (najlepši čovek)
Zamenice
Deklinacija ličnih zamenica je prikazana u tabeli:

Jednina ben (ja) sen (ti) o (on, ono, ona)
Genitiv benim senin onun
Dativ bana sana ona
Akuzativ beni seni onu
Lokativ bende sende onda
Ablativ benden senden ondan
Množina Nominativ biz siz onlarin
Genitiv bizim sizin onlarin
Dativ bize size onlara
Akuzativ bizi sizi onları
Lokativ bizde sizde onlarda
Ablativ bizden sizden onlardan
Lokativ ličnih zamenica se koristi da bi se izrazio vlasnički odnos. Npr.:

Bende iki gazete var. / İki gazetem var. - u prevodu (Ja) imam dvoje novina.
Bizde boya kalemi var. / Boya kalemimiz var - u prevodu (Mi) imamo bojice.
Turski jezik ima i specijalnu ličnu zamenicu kendi, koja se koristi u kombinaciji sa drugim ličnim zamenicama i poštuje njihove padežne nastavke, npr. ben kendim (samo ja), sen kendin (samo ti). Pokazne zamenice su: bu, şu i o. Dekliniraju se po uzoru na lične zamenice, ukoliko stoje pred imenicom imaju ulogu prideva.

Upitne zamenice su:

kim? ili hangisi?, (ko?)
ne? ili hangileri?, (šta?)
kaç?, (koliko?)
nasıl? koji?
nere? neresi? gde
Upitne zamenice se dekliniraju takođe po uzoru na lične zamenice.

Postpozicije i veznici
Postpozicije u turskom jeziku ispunavaju istu ulogu kao predlozi (prepozicije) u srpskom. Sa padežima su povezane na sledeći način:

sa nominativ se koristi postpozicije:
için (za), kadar (kao)

sa genitivom se uglavnom koriste postpozicije kada se opisuju prostorni odnosi:
önünde (pred), altında (pod), içinde (u), dışında (u), yanında (blizu), etrafında (oko), karşısında (protiv), ortasında (usred), sağında (desno), solunda (levo), üstünde (na), arkasında (za), arasında (među)

sa dativom se koristi postpozicije:
karşı (protiv), doğru (usmjeren protiv), kadar (k), göre (prema), dair (zbog), rağmen (preko)

sa ablativom se koriste postpozicije:
sonra (po), evvel (pre nego), beri (vremensko od), öte (blizu), dolayı (za), itibaren (vremensko od) i başka (osim)

lokativu, ogovara postpozicija –ile/-la/-le, koja može stajati samostalno ili biti pripojena do reči, npr.: benimle (sa mnom)
Prilozi
Turski jezik razlikuje priloge mesta, vremena, načina, količine, mere te potvrđivanja i poricanja.

Prilozi mjesta su: bura (ovde), şura (tu), ora (tamo), aşağı (dole), yukarı (gore), yakın (blizu), uzak (daleko), solda (levo), sağda (desno), dışarı (van), geri (pozadi), ileri (naprijed) i sl.
Prilozi vremenasu: şimdi (sada), geç (poslije), sonra (potom), bazan (nekada), erken (rano), ozaman (sada), dün (jučer), bugün (danas), yarın (sutra), eskiden (kada god), ara sıra (često) itd.
Prilozi načina su: güzel (lepo), fena (ružno), iyi (dobro), ezberden (napamet), yavaşça (polako), başbaşa (u četiri oka) i sl.
Prilozi količine i mjere su: az (malo), çok (puno), oldukça (dosta), biraz (malo), fazla (više), iki misli (dvokratno), hayli (dosta) i sl.
Prilozi potvrđivanja i poricanja su: evet (da), hay hay (upravo tako), muhakkak (sigurno), gene (ponovno), sahi (stvarno), ok (ne) i sl.
Brojevi
Brojevi u turskom jeziku su promenjiva vrsta reči. Glavni brojevi:

1 bir
2 iki
3 üç
4 dört
5 beş
6 altı
7 yedi
8 sekiz
9 dokuz
10 on
20 yirmi
30 otuz
40 kırk
50 elli
60 altmış
70 yetmiş
80 seksen
90 doksan
100 yüz
200 iki yüz
300 üç yüz
400 dört yüz
500 beş yüz
600 altı yüz
700 yedi yüz
800 sekiz yüz
900 dokuz yüz
Kod razlomaka se prvo čita broj u imeniocu u formi lokativa, pa onda brojilac u formi nominativa.

Glagoli
Većinom glagoli, glavni izuzetak je glagol biti, su pravilni glagoli, konjugiraju se po istim pravilima, sa uvažavanjem glasovne harmonije. Glagolsku osnovu, čijim modifikovanjem nastaju ostali glagolski oblici, predstavlja oblik imperativa drugog lica jednine. Infinitiv se formira dodavanjem nastavaka -mek tj. -mak pri glasovnoj harmonizaciji. Infinitiv može poprimiti sve nastavke kao imenica, tj. infinitiv se deklinira.

Aorist se u turskom jeziku izražava u više oblika, u zavisnosti da li je postojanost neke radnje sporna ili nije. Glagol piti u aoristu, ukoliko radnja nije osporena sa „možda“, „izgleda“ i sl. ima sledeći oblik:
1. lice jednine içerim
2. lice jednine içersin
3. lice jednine içer
1. lice množine içeriz
2. lice množine içersiniz
3. lice množine içerler
Ukoliko je radnja osporena, na gorenavedene oblike se dodaje nastavak -şim.

Prezent, kojim se u turskom izražava radnja koja se dešava trenutno ili u bliskoj budućnosti takođe se javlja u nekoliko oblika. Glagol piti u prezentu, ukoliko radnja nije osporena sa „možda“, „izgleda“ i sl. ima sledeći oblik:
1. lice jednine içiyorum
2. lice jednine içiyorsun
3. lice jednine içiyor
1. lice množine içiyoruz
2. lice množine içiyorsunuz
3. lice množine içiçiyorlar
Ukoliko je radnja osporena ili neizvesna, prezent glagola piti izgleda ovako:

1. lice jednine içiyormuşum
2. lice jednine içiyormuşsun
3. lice jednine içiyormuş
1. lice množine içiyormuşuz
2. lice množine içiyormuşsunuz
3. lice množine içiçyormuşlar
Pluskvamperfekat je glagolski oblik koji je takođe našao mesto u turskom jeziku, ukoliko radnja nije osporena ili upitna pluskvamperfekt glagola piti izgleda ovako:
1. lice jednine içmiştim
2. lice jednine içmiştin
3. lice jednine içmişti
1. lice množine içmiştik
2. lice množine içmiştiniz
3. lice množine içmiştiler
Ukoliko radnja jeste upitna tj. osporena sa možda, mislim i sl. tada pluskvamperfekat glagola piti izgleda ovako:

1. lice jednine içmişmişim
2. lice jednine içmişmişsin
3. lice jednine içmişmiş
1. lice množine içmişmişiz
2. lice množine içmişmişsiniz
3. lice množine içmişmişler
Preterit, u turskom jeziku opisuje radnju koja se već desila u ovom trenutku, glagol piti u turskom jeziku ima oblik:
1. lice jednine içtim
2. lice jednine içtin
3. lice jednine içti
1. lice množine içtik
2. lice množine içtiniz
3. lice množine içtiler
Svojom funkcijom preteritu, je i sličan glagolski oblik imperfekat. Imperfekat glagola piti, ukoliko radnja nije osporena, niti upitna ima sledeći oblik:

1. lice jednine içiyordum
2. lice jednine içiyordun
3. lice jednine içiyordu
1. lice množine içiyorduk
2. lice množine içiyordunuz
3. lice množine içiyordular
Futur u prošlosti, je glagolski oblik u turskom jeziku. Futur u prošlosti od nekog glagola, preciznije bi se mogao prevesti na engleski jezik nego na srpski jezik, npr. futur u prošlosti glagola piti za prvo lice jednine u turskom je içmiş olacağım, u prevodu na engleski jezik: I will have drank. Ukoliko radnja nije osporena ili upitna, futur u prošlosti glagola piti izgleda ovako:
1. lice jednine içmiş olacağım
2. lice jednine içmiş olacaksın
3. lice jednine içmiş olacak
1. lice množine içmiş olacağız
2. lice množine içmiş olacaksınız
3. lice množine içmiş olacaklar
Futur kondicionalni je glagolski oblik u turskom jeziku, za glagol piti ima sledeći oblik:
1. lice jednine içeceksem
2. lice jednine içeceksen
3. lice jednine içecekse
1. lice množine içeceksek
2. lice množine içecekseniz
3. lice množine `iç`ecekseler
Turski jezik obiluje glagolskim načinima, pored imperativa, kondicionala aoristnog, prezentskog, futuritivnog i perfektivnog, turski jezik još poseduje glagolski način opativ aoristni, perfektivni, prezentni i futuritivni. Necesitativ je glagolski način specifičan za turski i armenski jezik. Necesitativom se najčešće izražavaju insistiranje, molbe, želje, naredbe i sl.
Imperativ u turskom jeziku se formira na sledeći način (pažnja na harmonizaciju glasova kod drugih primera) - primer glagol piti:

1. lice jednine içeyim (približan prevod: neka pijem)
2. lice jednine iç (ujedno i glagolska osnova)
3. lice jednine içsin
1. lice množine içelim
2. lice množine için(iz)
3. lice množine içsinler
Red reči u rečenici
Tipična turska rečenica počinje subjektom a završava predikatom, taj poredak može da bude narušen na primer u poeziji ili prozi.

Glasovna harmonija
Specifičnost turskog jezika je tzv. glasovna harmonija. Samoglasnici u reči se podređuju tipu samoglasnika u prvom slogu. Ako je prvi samoglasnik npr. zadnji/ prednji/ onda su i svi ostali samoglasnici zadnji/ prednji. Velarna/palatalna harmonija je nadređena labilnoj harmoniji.

Formiranje novih reči
Turski jezik obimno koristi aglutinaciju za formiranje novih reči od imenica i glagola, tj. njihovih korijena.

Primer reči izvedene od imenskog korena:

Turski Komponente Srpski Vrsta reči
göz göz oko Imenica
gözlük göz + -lük naočare imenica
gözlükçü göz + -lük + -çü optičar Imenica
gözlükçülük göz + -lük + -çü + -lük optičarska firma Imenica
gözlem göz + -lem posmatranje Imenica
gözlemci göz + -lem + -ci posmatrač Imenica
gözle göz + -le posmatrati Glagol
gözlemek göz + -le + -mek posmatrati Glagol
Primer formiranja reči na glagolskoj osnovi:

Turski Komponente Srpski Vrsta reči
yat- yat- leći Glagol
yatmak yat-mak legati Glagol
yatık yat- + -(ı)k ležeći Pridev
yатак yat- + -ak krevet, mesto za spavanje Imenica
yatay yat- + -ay horizontalan Pridev
yatkın yat- + -gın porast Adjective
yatır- yat- + -(ı)r- odložiti Glagol
yatırmak yat- + -(ı)r-mak odlagati Glagol
yatırım yat- + -(ı)r- + -(ı)m ulaganje Imenica
yatırımcı yat- + -(ı)r- + -(ı)m + -cı ulagač Imenica
Nove reči se takođe mogu kreirati kombinovanjem nekoliko postojećih reči:

Turski Srpski Sastavne reči Doslovno značenje
pazartesi ponedeljak pazar (nedelja) i ertesi (posle) posle nedjelje
bilgisayar računar bilgi (informacija) i say- (računati, brojati) brojač informacija
gökdelen neboder gök (nebo) i del- (bosti) nebo bosti
başparmak palac baş (primarni) i parmak (prst) primarni prst
önyargı predrasuda ön (pre) i yargı (suđenje) prije suđenja
Primer teksta
Član 1 Univerzalne deklaracije o ljudskim pravima

Bütün insanlar hür, haysiyet ve haklar bakımından eşit doğarlar.
Akıl ve vicdana sahiptirler ve birbirlerine karşı kardeşlik zihniyeti
ile hareket etmelidirler.
Turcizmi
U srpskom jeziku postoji 8965 turcizama.[11] Neki od njih su:

Turski Srpski
yastık jastuk
yorgan jorgan
böbrek bubreg
bakır bakar
börek burek
kapı kapija
kaldırım kaldrma
bayrak barjak
alet alat
kalay kalaj
çelik čelik
kayısı kajsija
dut dud
çekiç čekić
badem badem
tepsi tepsija
çakal šakal
sandık sanduk
oda odaja
köprü ćuprija
parça parče
yelek jelek
boya boja



turska književnost