ISBN: Ostalo
Godina izdanja: 2019.
Autor: Domaći
Jezik: Srpski

Ivana Janosevic - Obrenovac i njegova lica sa razglednica 1900-1941.

Biblioteka `Vlada Aksentijevic`, Obrenovac, 2019.
Tvrdi povez, 98 strana.
IZUZETNO RETKO!


Obrenovac je gradsko naselje u gradskoj opštini Obrenovac u gradu Beogradu. Nalazi se na ušću reke Kolubare u reku Savu, nedaleko od glavnog grada. Obrenovac je kroz svoju istoriju pretrpeo spaljivanje i mnogobrojne poplave. Jedno od paljenja bilo je 1815. godine posle Bitke na Paležu. Poseduje preko četiri osnovne škole i tri srednje. Jedna od njih je nadaleko poznata Gimnazija u Obrenovcu koja ima tradiciju dugu preko devedeset godina. Dobio je ime ukazom kneza Miloša od 7. decembra 1859. godine, staro ime je bilo Palež.[1] Prema popisu iz 2022. ima 25.380 stanovnika (prema popisu iz 2011. bilo je 25.429 stanovnika).[2] Obrenovac je jedan od glavnih poslovnih centara Srbije, prvenstveno zbog dva giganta za proizvodnju energije, TE Nikola Tesla I i II, koji snabdevaju Srbiju sa preko 60% električne energije.
Istorija
Prvi pomeni i prvi period osmanske vlasti (kraj 17. veka-1718)

Nije poznato kada je Palež osnovan. Veruje se da je osnovan za vreme osmanske vlasti, i moguće je da je ponikao u slično vreme kada i Ub (početkom 18. veka), budući da je služio istoj svrsi (čuvanju komunikacija između Beograda i Šapca).[3] Na kartama Bakoma Kantelija i još jednog nepoznatog autora iz 1689. godine Palež nije ucrtan. Tek jedna bezimena karta nastala oko 1700. godine ima ucrtano naselje Palos na Kolubari. Druga karta koja označava Palež, i to kao palanku (Palanca Paleche), nosi ime Okolina Beograda (Les environs de Belgrad). Nju je na licu mesta crtao francuski inženjer De Masar i crtana je između 1696. i 1698. godine, a objavljena u Parizu 1717. godine. Na njoj je, verovatno greškom, Palež prikazan na suprotnoj strani Save (u Sremu).[4]
Period habzburške uprave (1718—1739)

Požarevačkim mirom (21. jula 1718) predeli između Save, Drine, Zapadne Morave, Timoka i Dunava pripali su Habzburškoj Monarhiji. Habzburška administracija je formirala Privremenu vojnu upravu u Beogradu, koja je upravljala novoosvojenom oblašću, podeljenom u petnaest vojnih distrikata, među kojima se nalazio i Paleški distrikt.[5]

Privremena vojna uprava u Beogradu zamenjena je 1720. administracijom novoosnovanog Kraljevstva Srbije. Za provizora Paleškog distrikta tada je postavljen Johan Georg Štromajer. Njemu su bili potčinjeni išpan i dva iberrajtera.[6]

Godine 1721. je objavljen popis Kraljevstva Srbije. Podaci o samom Paležu nisu dostupni, ali su dostupni podaci o Paleškom distriktu.
Paleški distrikt prema popisu iz 1721.[7]

U to vreme su počeli napori da se Beograd obnovi i izmeni po zapadnoevropskom modelu. Zbog toga je drvo postalo izuzetno tražen materijal. Za šumarskog nadglednika za oblasti Šapca i Paleža je 8. juna 1722. postavljen Matuzalem Ungar, sa godišnjom platom od 100 forinti.[8] Između 1724. i 1726. upravo je iz Paleža dopremana najveća količina građevinskog drveta za Beograd. U te tri godine je prevezeno 47.549 hvati drvne građe. Za taj posao novac su dobijali: Petar Hercegović, Misraroš Janoš, Tos Miško, Mandor Joška, Anton Holonesa, Noit Heči, Srabo Marti, Veres Janoš, Hans Veber, Otruba Marči i Kečkemet Andraš.[9]

Paleški distrikt je bio prvi u Kraljevstvu Srbiji po pčelarstvu. Na ime desetka na med stanovnici ovog distrikta su 1722. godine platili 362 forinte i 12 krajcara.[10]

Jedna od ispostava Glavne carinske uprave Kraljevstva Srbije nalazila se u Paležu. Ova carinarnica, uz beogradsku, bila je jedina u Srbiji koja je imala nezavisno činovništvo.[11] Carinik i odgovorni za rečni saobraćaj na početku habzburške uprave bio je Johan Georg Mihalis sa platom od 150 forinti godišnje.[12] Kao upravnik carine 1730. godine pominje se išpan Adam Erdelji.[13] Tokom 1730/1731. carina u Paležu tražila je popravku državnog prenoćišta u kom su boravili njeni službenici.[14] Godine 1732. upravnik paleške carine bio je Ernst Hekel.[13]

Naknada Glavnoj carinskoj upravi za rečni prevoz od Beograda do Paleža stajala je 2,40 forinti.[15]

Iako nisu imali dozvolu vlasti da se nasele u unutrašnjost Kraljevstva Srbije, Jevreji su to ipak činili. Njihovo prisustvo zabeleženo je i u Paležu.[16] Palež su naseljavali i rimokatolici: prema izveštaju beogradskih kapucina iz 1726. godine u Paležu je bilo 30 rimokatolika.[17] Prema izveštaju iz 1738. godine, koji je sačinio beogradski biskup Franc Anton fon Vagrajn, u Paležu je boravilo 36 rimokatolika.[18]
Drugi period osmanske vlasti (1739—1804)

Beogradskim mirom (18. septembra 1739) teritorija habzburške Srbije je ponovo potpala pod osmansku vlast. Palež je postao deo Smederevskog sandžaka.

Tokom ovog perioda Palež, kao palanka, je imao posadu od 80 vojnika, po 40 mustahfiza i farisana.[19] Ovoliki broj stalnih stražara bio je strateškim položajem Paleža na putu Beograd-Šabac.[20] Dizdar Paleža se pominje svega jednom, ali sa čak 10 službenika, neuobičajeno velikim brojem za tadašnje prilike.[21]

Na habzburškim kartama 1778. godine se prvi put javljaju Veliki i Mali Palež. Prema istoj karti, Veliki Palež je bio naselje koje su činile dve celine. Od te do 1791. godine sve karte pokazuju dva Paleža, s tim da je Veliki Palež ucrtavan na samoj levoj obali Kolubare, dok je Mali Palež ucrtavan ili na levoj obali Tamnave ili u njenoj blizini. Jedna habzburška karta iz 1788. godine ima kod Velikog Paleža ucrtan Manastir Palež (Kloster Palesch). Druga karta, iz 1791. ima ucrtan znak za crkvu ili manastir na samom mestu Velikog Paleža, verovatno greškom.[22]

Za razliku od habzburških karata, habzburški obaveštajci s kraja 18. veka pomenuli su samo jedan Palež, koji označavaju kao selo (Dorf Palesch) ili varoš (Markt Palesch). U izveštaju potporučnika Jozefa Paula Mitesera iz 1784. godine, Palež je imao 21 tursku kuću i 1 sasvim trošnu džamiju. Pored same reke nalazile su se dve poprilično dobro očuvane zgrade, kafana i štala za 50 konja. Turske kuće su bile sasvim trošne i nisu ličile na one u drugim varošima i bile su manje prostrane, izuzev 2-3. Prema istom izveštaju, mesto se nalazilo između Kolubare i Tamnave, u ravnici obrasloj žbunjem; njime se, prema Miteseru, s mislođinskih visova može lako dominirati. Međutim, na putu prema Stublinama, Miteser je pomenuo Palež kao Veliki Palež, što verovatno znači da je znao i za postojanje Malog Paleža. Iste godine je Paležom prošao i zastavnik Ivan Peretić. On je zabeležio da je Palež imao 24 turske kuće i 1 džamiju, te da je varoš bila u lošem stanju. Oba navedena obaveštajca su zabeležila da su Kolubarom od Paleža do Save mogli ploviti brodovi iste veličine kao oni na Savi.[23]
Spomen česma Karađorđu i učesnicima Prvog srpskog ustanka

Habzburški kartografski materijal daje još nešto podataka. Karta iz 1778. prikazuje da je Veliki Palež imao 2 sokaka koji su se ukrštali kod centra naselja, dok je Mali Palež imao samo jedan sokak koji se pružao kroz celo naselje, dok je drugi veliki sokak išao samo zapadnom polovinom naselja, završavajući se ukrštanjem sa glavnim sokakom. Veliki Palež je imao ucrtanih 20 kuća, dok je Mali Palež imao 16. Karta iz 1788. pokazuje samo jedan veliki sokak u Velikom Paležu, koji je išao dužinom naselja i na kom se nalazila džamija, gotovo na samoj obali Kolubare. Mali Palež je imao takođe samo jedan veliki sokak, koji je išao dužinom naselja. Prema karti, Veliki Palež je imao 30 kuća, a Mali 21. Ukoliko su ove karte precizne u razmeri, Veliki Palež je bio dug 560, a širok 320 m. Mali Palež je bio dug 240 m. Razdaljina između dva naselja bila je 1360 m, a razdaljina između Velikog Paleža i ušća Kolubare u Savu je iznosila 2640 m.[23]

Prema Memoarima Mateje Nenadovića, po izbijanju rata između Osmanskog carstva i Habzburške monarhije 1787. godine, knez Aleksa Nenadović je dobio naredbu od valjevskih Turaka da obezbedi straže na Savi između Paleža i Ušća, dobivši oružje za 100 ljudi. U isto vreme je, prema Memoarima, muslimansko stanovništvo Paleža izbeglo iz grada prema Užicu, Sokolu i Bosni.[24]

U okviru sukoba između janičara s prostora Smederevskog sandžaka i sultanovih trupa, zapovednik janičara Kara Hasan je 1792. pobedio vojsku poslatu iz Bosanskog ejaleta kod Paleža.[25]
Demografija

U naselju Obrenovac živi 18873 punoletna stanovnika, a prosečna starost stanovništva iznosi 38,2 godina (37,2 kod muškaraca i 39,2 kod žena). U naselju ima 7752 domaćinstva, a prosečan broj članova po domaćinstvu je 3,01.

Ovo naselje je velikim delom naseljeno Srbima (prema popisu iz 2002. godine), a u poslednja tri popisa, primećen je porast u broju stanovnika.

Poznati Obrenovčani

Živojin Perić (1868–1953), pravnik i političar, dopisni član SANU
Vlada Aksentijević, (1916–1942), narodni heroj
Bora Marković (1907–1941), učesnik Narodnooslobodilačke borbe i narodni heroj Jugoslavije.
Vladan Batić (1949–2010), advokat
Miladin Tošić (1944), pesnik
Vesna Aleksić, (1958), književnica
Vladimir Andrić (1944), pisac, dramaturg, reditelj
Dragan Babić Draguca (1950), pisac, scenarista i kantautor
Branimir Nestorović (1954), pedijatar, pneumolog i alergolog
Spasoje Šejić (1948–1989), pisac
Gordana Bjelica (1959), srpska filmska, pozorišna i televizijska glumica
Maja Sabljić (1960), srpska filmska, pozorišna i televizijska glumica
Slađa Alegro (1979), srpska pop-folk pevačica
Kismo Lesmo, srpski reper
Milan Stanković (1987), srpski pop pevač

Stare razglednice

Stare razglednice Obrenovca su razglednice koje su se pojavljivale u periodu od početka dvadesetog veka do Drugog svetskog rata.

Pojava slikovne građe donela je nov vid dokumentovanja prošlosti određene epohe, kao i mogućnosti za različita istorijska, urbanistička, arhitektonska, kulturološka i druga istraživanja lokalne sredine. Među slikovnom građom posebno se ističu razglednice[29].

Hotel Bosna u Obrenovcu
Hotel Bosna u Obrenovcu
Parna strugara i automatski mlin Mitra Simovića
Parna strugara i automatski mlin Mitra Simovića
Automobil na ulicama Obrenovca
Automobil na ulicama Obrenovca
Pristanište na Savi, na Zabrežju pored Obrenovca
Pristanište na Savi, na Zabrežju pored Obrenovca
Biletarnica na Zabrežju, pored Obrenovca
Biletarnica na Zabrežju, pored Obrenovca

Obrenovac je svoje prve razglednice imao već na početku 20. veka. Razlozi njihovog tako ranog pojavljivanja, ubrzo za znatno većim gradovima u Srbija, verovatno leže u činjenici da je taj period obeležio ubrzani razvoj Obrenovac u svim oblastima. Imao je, dakle, Obrenovac i potrebu i interes da se podiči i prikaže i na razglednicama. Broj stanovnika tadašnjeg Obrenovca bio je nešto manji od 3000, što ga je činilo jednom od najvećih varošica u Kraljevina Srbija. Bio je jak trgovački i zanatski centar i pogranično tranzitno mesto. Sticanje statusa banjskog mesta 1899. godine inicirao je razvoj banjskog turizma i dolazak prvih posetilaca banje, što je takođe moglo uticati na potrebu da se izrade razglednica koje bi oni slali svojim prijateljima i rođacima.

Za izradu prvih razglednica korišćene su tehnike crteža, akvarela i fotografije (koje su obično u pripremi za štampu bile obrađene isecanjem, dodavanjem, docrtavanjem pozadine, retuširanjem...). U periodu od 1895. do 1914. godine razglednice su štampane u tehnikama litografije, hromatografije, kolotipije i autotipije, u jednoj, dve ili više boja[30]. Jednobojne su najčešće bile crno-bele, u braon, zelenim, plavim i tonovima drugih boja. Ima slučajeva da su iste serije rađene u više različitih jednobojnih tonova. Razglednice u više boja su kolorisane na različite načine[31].

Izdavači prvih razglednica su bili knjižari i štampari, dok su se njihovom prodajom bavili i trgovci, sitničari i duvandžije. Na osnovu vizuelnog sadržaja na aversnoj strani, razglednice se dele na: topografske, razglednice sa scenama i događajima, portretne, reklamne i propagandne, razglednice sa reprodukcijama i ostale.


Mesne zajednice

Dudovi
Rvati
II Mesna zajednica
III Mesna zajednica
Barič
Belo Polje
Veliko Polje
Vukićevica
Grabovac
Draževac
Dren
Zabrežje
Zvečka
Jasenak
Konatice
Krtinska
Ljubinić
Mala Moštanica
Mislođin
Orašac
Piroman
Brović
Poljane
Ratari
Brgulice
Skela
Stubline
Trstenica
Urovci
Ušće
Baljevac