ISBN: Ostalo
Autor: Domaći
Godina izdanja: Ms
Jezik: Srpski

Spoljašnjost kao na fotografijama, unutrašnjost u dobrom i urednom stanju!

MAĐARI U VOJVODINI (1929—1941)
DRUŠTVENO-POLITICKE I EKONOMSKE PRILIKE U VOJVODINI POSLE UVOĐENJA KRALJEVSKE DIKTATURE


....


POLOŽAJ MAĐARA U VOJVODINI NA KRAJU DRUGOG SVETSKOG RATA I NJEGOVI UZROCI
Drugi svetski rat je doneo stradanja i narodima inače uglavnom mirne teritorije današnje Autonomne pokrajine Vojvodine. Ono stoje bilo karakteristično za ovaj pros­ tor bilo je nejednako stradanje pripadnika pojedinih naroda tokom rata i nakon završet­ ka ratnih dejstava na teritoriji Pokrajine, kao i posle formalnog okončanja Drugog svetskog rata u Evropi i Jugoslaviji. Tako su Jevreji i Srbi najviše stradali između aprila 1941. i oktobra 1944, dok je sa Nemcima i Mađarima bio obrnut slučaj: oni su najveći broj žrtava imali baš u periodu od oktobra 1944, odnosno od dolaska Crvene armije i uspostavljanja vlasti jugoslovenskih komunista. U našem izlaganju pozaba- vićemo se sudbinom vojvođanskih Mađara, koji su u roku od nekoliko godina prešli put od diskriminisane nacionalne manjine u Kraljevini Jugoslaviji, do dela državotvor­ nog naroda (u Bačkoj za vreme mađarske vlasti), odnosno povlašćene manjine (u Bana­ tu tokom nemačke okupacije), do progonjene nacionalne manjine čiji opstanak je u jednom trenutku visio o koncu — ponovo uz regionalne razlike u Bačkoj i Banatu — do manjine koju se, čak i protiv volje većine njenih pripadnika, htelo integrisati u novous- postavljeni društveni sistem i državni okvir. U središtu našeg interesovanja će biti položaj Mađara u Vojvodini od oktobra 1944. do prvih posleratnih godina. Njega ćemo pokušati da objasnimo događajima, pojavama i procesima iz perioda koji su prethodili ovom razdoblju.
Sudbina Mađara u Vojvodini na kraju Drugog svetskog rata se može posmatrati u nekoliko ravni. Prva bi bila ravan nacionalnih odnosa Mađara i Srba, sagledana u dugoročnijoj istorijskoj perspektivi. Ona se tiče razvoja nacionalne svesti, a potom i nacionalizma (u negativnom značenju) kod oba naroda. Iako istorija međusobnih odnosa seže u Srednji vek, ona je tek u poslednjih dvestotinjak godina dobila prvenst­ veno nacionalni predznak, učinivši da se i raniji odnosi - koji su bili prevashodno me­ đudržavni, međukonfesionalni i klasni, počnu tumačiti u nacionalnom ključu.1 Boreći se za samostalnost unutar Habzburške Monarhije, mađarska elita se pozivala na isto- rijska prava ugarskog plemstva. U eri nacionalizma, ugarsko plemstvo (koje je tradi­ cionalno sačinjavalo „ugarsku naciju`) je prećutno počelo da se razume kao mađarska etnička nacija, u koju je trebalo utopiti sve druge etničke grupe koje su živele u Ugars­ koj. Istovremeno, široka masa mađarskog naroda je trebalo da ostane politički i socijalno obespravljena. Tokom XIX veka zbog svog „liberalnog` oreola i mogućnosti socijalnog uspona, ovaj koncept je uspeo da pridobije mnoge pripadnike manjinskih
1 Još uvek upotrebljive preglede v. kod: DUŠAN J. POPOVIĆ: Srbi u Vojvodini, I—III. Novi Sad, 1990.; IOVAN RADONITCH: Histoire des Serbes de Hongrie, Paris, Barcelona, Dublin, 1918.; F . ALMAŠ: Srbi i Mađari, I—II. Beograd s. a.
naroda, ne menjajući svoju socijalnu suštinu: uprkos relativno značajnom stepenu industrijalizacije, do Drugog svetskog rata Mađarska je zadržala svoju arhaičnu socijalnu strukturu. Ugarska nacija je sve više postajala etničkom mađarskom nacijom, ali elita, koja se obnavljala brojnim asimilantima i karijeristima, odbijala da se u društ­ venom pogledu poistoveti sa mađarskim masama. Uprkos svim manama, ovakvom ostvarenju koncepta nacije nemoguće je odreći inkluzivnost.
Sa druge strane, Srbi su na prostoru današnje Vojvodine bili prisutni od Srednjeg veka, ali svoju državu su stvorili izvan tog prostora. To je bio očiti hendikep, koji carske privilegije nisu mogle da ponište u staleškoj ugarskoj državi. Staleškim suprot­ nostima pridružile su se i verske, a u eri nacionalizma sve je to počelo da se tumači nacionalnim razlikama. Svoju nacionalnu državu Srbi su u Srbiji, na Kosovu i čak u Makedoniji, gradili s pozivom na „istorijska prava`; nasuprot tome, u oblastima koje nikad nisu bile deo srednjevekovne srpske države (Bosna i Hercegovina, Vojna grani­ ca, južna Ugarska) pozivali su se na moderno, etničko pravo, sukobljavajući se sa narodima koji su na iste teritorije takođe polagali etničko ili istorijsko pravo. Jugoslo- venska država 1918. je nastala kao kombinacija ova dva principa: istorijskog i etnič­ kog, a u krajnjoj liniji kao posledica ratne pobede i potrebe Francuske da stvori svoj sistem klijentskih država u istočnoj Evropi.
Za trenutak se činilo da je „moderniji` nacionalizam, zasnovan pre svega na etničnosti, odneo pobedu i osvojio teritoriju nekadašnje južne Ugarske. Taj utisak, je međutim, varao: srpske vođe su bile svesne da je Vojvodina pretežno ne-slovenska i ne-srpska, te da će pripadnike manjina biti teško pridobiti za novu državu.2 To je po­ sebno važilo za Mađare, čija inteligencija je potpuno ostala u tradicijama državnosti Sv. Stefana. Nasilno i često cepidlačko nametanje službene upotrebe srpskog jezika kao jedinog dozvoljenog u komunikaciji sa vlastima, uklanjanje i najmanjih tragova pret­ hodne vlasti, preterana redukcija pre rata zaista predimenzioniranog mađarskog školst­ va, uz istovremeno zanemarivanje mađarske sirotinje prilikom agrarne reforme, uskra­ ćivanje proporcionalnog političkog uticaja i niz sitnih diskriminatorskih postupaka nisu mogli da pridobiju pripadnike novonastale nacionalne manjine za novu državu.3 Srpski vlastodršci su pokazali da nisu naučili ništa od svojih mađarskih prethodnika. Njihova politika je umesto do konsolidacije stanja i međunacionalnog pomirenja vodila nezado­ voljstvu i novom zaoštravanju. Istovremeno, ovakvo stanje je olakšavalo širenje uticaja kako službene revizionističke politike Budimpešte tokom dobrog dela međuratnog razdoblja, tako i brojnih nacionalističkih organizacija iz Mađarske.
Zbog svega ovoga nije čudo što se velika većina vojvođanskih Mađara stavila na stranu Mađarske kada je ona 10. aprila 1941. napala Kraljevinu Jugoslaviju, koja se nalazila u rasulu.4 Bilo je za očekivati da će se vode mađarske manjine (od kojih su mnoge teško skrivale svoj iredentizam tokom međuratnog razdoblja) staviti u službu
2 Arhiv Jugoslavije (dalje: AJ), F. 398. f. 1.; DAKA POPOVIĆ: Banat, Bačka i Baranja. Savremeni nacionalni, politički i društveni profil. Novi Sad, 1935. str. 33-37.; PETAR PEKIĆ: Povijest oslobođenja V ojvodine, Subotica, 1939. str. 29.
3 O Mađarima u Vojvodini između dva svetska rata v.: ŠANDOR MESAROŠ: Položaj Mađara u Vojvodini 1918-1929. Novi Sad, 1981.; ISTI: Mađari u Vojvodini 1929-1941. Novi Sad, 1989.; ENIKŐ SAJTI: Hungarians inthe Vojvodina 1918-1947. Boulder/Colorado, 2003.
4 ALEKSANDAR KASAŠ: Mađari u Vojvodini 1941-1946. Novi Sad, 1996. str. 25-37.

mađarskih vlasti u Bačkoj, odnosno nemačkih u Banatu. Za mađarske mase, posebno u Bačkoj i Baranji, činilo se da je kucnuo čas oslobođenja.5 Što se Mađara u Banatu tiče, oni su se trenutno morali zadovoljiti položajem formalno dobro tretirane nacionalne manjine koja je mogla da gaji nade u pripajanje zemlji matici u doglednoj budućnosti. Iako je položaj mađarske „narodne grupe` u Banatu bio jači na papiru nego u stvar­ nosti, on je ipak značio poboljšanje u odnosu na međuratno razdoblje.6 Lošiji je bio položaj Mađara u Sremu, koji su uživali vrlo ograničena kulturna prava (bez školstva na maternjem jeziku) i takođe se nadali pripajanju Mađarskoj.7 Mađarska vlada je pak sa svoje strane podržala isljenje samo izvesnog broja ratnim dejstvima ugorženih Mađara iz Bosne u Bačku, ali ne i iz Srema — za koji se nadala da će jednom pripasti Mađarskoj.8
Učešće vojvođanskih Mađara u okupatorskom upravnom aparatu, a posebno saradnja nekih od njih u slučajevima progona Srba (posebno u južnoj Bačkoj 1942. za vreme tzv. „Racije`)9, doveli su međunacionalne odnose do usijanja. Ovo će biti jedan od glavnih faktora koji će uticati na sudbinu mađarske manjine u oktobru 1944, kao i u mesecima i godinama koje su usledile. Strah od osvete srpskog stanovništva je verovatno bio snažan faktor koji je vezivao mađarske mase za mađarski režim u Bačkoj i nemački u Banatu: strah za ličnu i nacionalnu egzistenciju je očito prevagnuo nad mutnim nadama u poboljšanje socijalnog položaja koje su nudili komunisti. Tako se događaji iz jeseni 1944. mogu tumačiti kao još jedna runda u sudaru dva nacionalizma —u posle nekoliko godina ponovo izmenjenim okolnostima.
Druga ravan u kojoj treba posmatrati sudbinu vojvođanskih Mađara na kraju Drugog svetskog rata su ideologija i politika Komunističke partije Jugoslavije koja je na kraju rata preuzela vlast u zemlji. Ni jedna ni druga nije bila jednodimenzionalna ni konstantna. Do sredine tridesetih godina KPJ je, po instrukcijama iz Moskve, radila na razbijanju Jugoslavije kao „buržoaske tvorevine`. Pri tom je nezadovoljstvo različitih naroda i nacionalnih manjina trebalo da posluži kao zgodno oruđe za rušenje buržoaske države. Međutim, kada je Moskva prešla na pozicije otpora fašizmu i odustala od razbijanja Jugoslavije, njena jugoslovenska ispostava je sledila novu liniju, ne odričući se zalaganja za prava nacionalnih manjina.10 Ovo je bilo u skladu sa internacionaliz­ mom za koji su se zalagali Kominterna i rukovodstvo višenacionalnog Sovjetskog Sa­ veza, ali i u skladu sa interesima same KPJ.