ISBN: Ostalo
Autor: Domaći
Godina izdanja: K37 / 365
Jezik: Srpski

U dobrom stanju!

Narodni muzej, Beograd, 1972.
125 + XXXVI strana ilustracija + 9 skica u prilogu, A4 format.
dvojezično: srpski/nemački

Gradac je neolitski arheološki lokalitet koji se nalazi na prirodnom uzvišenju blizu sela Zlokućana, kod ušća Jašunjske reke u Južnu Moravu.[1] Za ovaj lokalitet odavno postoji najšire interesovanje kako naših tako i inostranih istraživača praistorije. Arheološka iskopavanja ovog nalazišta započela su 1909. godine. Otkriveno je naselje zbijenog tipa, ograničeno sa svih strana stenama, s juga se nalazi suhozid i ograda od palisada. Zgrade su poređane po terasama. Na ovom lokalitetu otkrivena je i važna terakota, koja je fragmentovana, ali je očuvana glava koja ima ljudske crte lica i jelenske rogove.[2]

Materijal nađen na Gracu pripada vinčansko-pločničkoj fazi ali sadrži i elemente ranog bronzanog doba. Gornji slojevi pripadaju Bubanj-Hum kulturi. Pojava elemenata ove kulture u Leskovačkom Pomoravlju upućuje na pomeranje plemena sa kraja neolitske epohe iz Donjeg Podunavlja i Rumunije u pravcu juga i jugozapada.

U životu praistorijskog Gradca interesantan problem predstavlja materijal latenskog perioda, poslednjih vekova pre nove ere u Leskovačkom pomoravlju. U Gradcu su pronađeni tipično keltski nalazi, koji se vezuju za period poslednjih vekova pre nove ere, ako ne i poslednjeg veka p.n.e. Nije još uvek razjašnjeno da li se radi o tragovima keltskog prisustva na Gradcu prilikom njihovog prodora na jug (280-279 g. p.n.e) ili o kasnijim pojavama uticaja Skordiska, koji su se nastanili na tlu Srbije, na obali Save i Morave.[3]

Položaj Gradca
Smatra se da su stanovnici praistorije u krajevima Leskovačke kotline sa njenim graničnim planinama birali za svoje naseljavanje naročito dominantne završnice planinskih kosa. Breg Gradac svakako je jedna od njih. Breg se nalazi južno od Veličkovaca, grupe kuća na obali Južne Morave i zapadno od Zlokućana. On je Jašunjskom rečicom zaokružen sa istočne i severne strane i padine su mu prema toj rečici veoma strme. Sa zapada, ispod brega teče Južna Morava te je sa tri strane okružen vodom. Jedino mu je nešto blaži pristup iz pravca juga po vencu rida čija je krajnja tačka Gradac. Na vrhu brega nalazi se plato od 262 m nadmorske visine koji ima blagi pad ka severozapadu. Kako je nadmorska visina po dnu Morave na ovom mestu negde oko 214 m sam breg je visok samo 48 m. Plato Gradca ima pravougaoni oblik dužine oko 300 m a širine ispod 100 metara. Iz ovakvog dominatnog položaja proizašao je niz prednosti ovog praistorijskog naselja u tadašnjim uslovima. Jedna od njih je velika prirodna bezbednost naselja. Strme padine brega same po sebi pružaju veoma dobru zaštitu platoa. Uz to, vodeni tokovi koji opkoljavaju breg bili su, u ono vreme, znatno veći no danas te su dodatno otežavali pristup. Sa brega postoji jako dobar pregled celog Leskovačkog polja i velikog dela zaleđa te se veoma lako i brzo moglo uočiti kretanje neprijatelja i na vreme pripremiti odbrana. Ovakav položaj pružao je i odlične uslove za signalisanje. Naselje je pod nogama imalo reku prepunu riba koja je verovatno na trpezi ondašnjeg čoveka zauzimala najvažnije mesto. Ribe je bilo u obilju i u Jašunjskoj reci. Smatra se da su stanovnici za hvatanje riba koristili mreže sa tegovima od pečene gline. Sem toga žitelji Gradca i Ćilera, susednog praistorijskog naselja na desnoj obali Jašunjske reke, između današnjih sela Zlokućana i Gradca (mogućeg predgrađa Gradca kao utvrde) imali su istočno od Morave najnižu diluvijalnu terasu, moćnog aktivnog sloja zemlje, koja i danas čini rodna polja sela Zlokućana i Jašunje, pa su mogli negovati žitarice koje su se u njihovo vreme sejale. Pribrežni pojas između Južne Morave i Jašunjske reke kao i šume Babičke Gore i njene podgorine pružale su dobre uslove za lov.

Uz ovakav položaj i povoljne uslove za obezbeđivanje egzistencije Gradac, kao praistorijsko naselje, imalo je dug vek. Nije jasno kada je prestao da živi Gradac a sa njim i Ćiler, naselje u njegovom podnožju. Ako bi Keltski nalazi pripadali uticaju Skordiska, onda je on mogao živeti sve do osvajanja Leskovačke kotline od strane Rimljana, preptrpevši pre njih i uticaj dačke kulture, čiji su tragovi nađeni u Velikom Trnjanu, ali ne i u Gradcu.