ISBN: Ostalo
Autor: Domaći
Godina izdanja: K57
Jezik: Srpski

U dobrom stanju!

Redje u ponudi!

Zadar (ital. Zara, lat. Iader ili Iadera, ranije na nem. Sara [1][2]) je grad u Hrvatskoj i administrativno središte Zadarske županije. Prema prvim rezultatima popisa iz 2011. u gradu je živelo 75.082 stanovnika, a u samom naselju je živelo 70.674 stanovnika.[3] Zadar je centar šire severne Dalmacije. Po broju stanovnika je, nakon Zagreba, Splita, Rijeke i Osijeka, peti grad u Hrvatskoj.

Zadar se nalazi na 44º 6` severne širine i 15º 13` istočne geografske dužine u severnoj Dalmaciji. Razvio se na povoljnom položaju u središtu istočne obale Jadranskog mora, zaštićen arhipelagom zadarskih ostrva od uticaja otvorenog mora, što je imalo veliku važnost u razdoblju dominacije pomorskog saobraćaja. Na kopnu mu zaleđe čini prostrana ravnica Ravnih kotara, koja mu omogućava nesmetano prostorno širenje, po čemu se razlikuje od drugih primorskih gradova u Hrvatskoj.

Masivom Velebita zadarsko je područje odeljeno od Like i kontinentalnog dela Hrvatske, no bolja prometna povezanost sa unutrašnjošću zemlje je omogućena izgradnjom auto-puta Zagreb—Split, odnosno tunela Sveti Rok.

Istorija
U 9. veku p. n. e. Ilirsko pleme Liburni nastanilo je Zadar. U 1. veku p. n. e. Zadar je postao rimska kolonija i uspeo je održati svoju nezavisnost kroz srednji vek. Nakon pada Zapadnog rimskog carstva i razaranja Salone u ranom 7. veku, Zadar je postao glavni grad vizantijske provincije Dalmacije.

Franci su osvojili Zadar u ranom 9. veku, ali je vraćen Vizantiji 812. mirom u Ahenu. U 10. veku, Zadar naseljavaju Sloveni. Zadar je 1105. priznao vlast Ugarskog kralja Kolomana. Od tada Zadar počinje sve češće ratovati s Venecijom.

Godine 1202, Zadar su, uz pomoć krstaša, osvojili Mlečani. Krstaši su obećali Mlečanima da će im platiti prevoz brodovima do Egipta, a kada nisu mogli platiti, Mlečani su krstaše usmerili na Zadar. Čak je i ugarski kralj Emerik podržao krstaški pohod, jer je nastao sukob oko toga je li pravoverno da Božja vojska napadne hrišćanski grad. Svakako je Zadar bio razrušen i osvojen. Papa Inoćentije III ekskomunicirao je Mlečane i krstaše koji su sudelovali u osvajanju.

Posle nekoliko pobuna, grad je došao pod vlast ugarsko-poljskog kralja Ludovika I (mirom u Zadru 1358). Posle Ludovikove smrti Zadar priznaje vlast kralja Žigmunda, a zatim Ladislava Napuljskog koji je 1409. Veneciji prodao Zadar i „svoja prava“ na Dalmaciju.

Otada Zadar počinje propadati, jer su Venecijanci znatno ograničili njegovu političku i ekonomsku autonomiju. Kada su Turci početkom 16. veka osvojili zadarsko zaleđe, Zadar postaje samo jaka tvrđava koja osigurava venecijansku trgovinu na Jadranu, upravno središte venecijanskih poseda u Dalmaciji i kulturno središte.

Godine 1838. u Zadru gradu okruženom zidinama živi 6708 stanovnika u 1054 kuće. Ima sedam katoličkih crkvi i jednu pravoslavnu, od kojih su najznamenitije one katoličke, drevna saborna crkva Sv. Anastazije (sa početka 13. veka) i crkva Sv. Grizogona. U mestu je lokalno sedište katoličke crkve, državne vlasti, sudstva, vojske, ima više škola i narodni muzej.[4]

U to vreme u Zadar i njegovu okolinu, kao i u ostatak graničnog područja prema Turskoj krajini), naselio se veliki broj Srba. Srbi iz zaleđa Zadra su proterani tokom etničkog čišćenja Srba iz Hrvatske 1995. godine. Njihova imovina je mahom konfiskovana, a malobrojni povratnici su izloženi raznim pritiscima, kako države, tako i hrvatskih naseljenika. Danas broj Srba u Zadru i okolini ne prelazi 5%.

Nakon pada Venecije, Zadar je 1797. pripao Austriji, gde je od 1815. do 1918. bio glavni grad Dalmacije. Sporazumom u Sen Žermenu Zadar je nakon Prvog svetskog rata pripojen Italiji.

U 15. i 16. veku značajna je aktivnost književnika koji pišu na narodnom jeziku (Jerolim Vidolić, Petar Zoranić, Brne Krnarutić, Juraj Baraković, Šime Budinić). Nakon pada Venecije (1797). Zadar je pod Austrijom do 1918, izuzev razdoblja francuskog vladanja (1805—1813), ostajući glavni grad Dalmacije. Za vreme francuskog vladanja (1806—1810) u Zadru su izlazile prve novine na hrvatskom jeziku Kraljski Dalmatin. Zadar je u drugoj polovini 19. veka žarište pokreta za kulturni i nacionalni preporod u Dalmaciji.

Zadar je oduvek bio najvažnije središte pravoslavnih Srba u Dalmaciji, koji su tu činili i znatan deo stanovništva. Zadranin Srbin bio je Jovan Zovinić koji je još 1535. godine bio rektor pravnika na univerzitetu u Padovi.

Pravoslavna istorija Zadra kreće od 16. veka, kada su se u Dalmaciji masovno naselili izbegle porodice Grka vojnika. Od 1548. godine dobili su pravo da koriste malu katoličku crkvu Sv. Ilije za svoja bogosluženja. U hramu je nastavljena da se održava i katolička misa, po rasporedu. Kako je taj hram bio teskoban, izmolili su epitropi pravoslavni Petar Sang, Konstantin Palkoligas i kapetan Stojan Božić 1573. godine da mogu napraviti veću crkvu. Dobili su `vrt` pored stare crkve, gde su ubrzo podigli veću bogomolju posvećenu Sv. Iliji[5], u kojoj je međutim načinjena i katolička kapela posvećena Sv. Đorđu. Uz crkvu je otvoreno i pravoslavno groblje. Ali od tada se vodila neprekidna borba oko imovinskih i drugih prava između pravoslavaca i katolika. Tek 1664. godine konačno je odlučeno da crkva pripada Grcima pravoslavcima, ali su tu u kapeli Sv. Đorđa službovali i dalje katolici. Skupština pravoslavnih Grka i Srba donela je 17. maja 1722. godine pravila o ustrojstvu pravoslavne crkvene opštine. Sloboda služenja pravoslavnih dobijena je odlukom Senata 1728. godine. Tek je 1734. godine odobrena kupovina i pravo svojine nad hramom. Izmolili su pravoslavci 1736. godine da mogu dozidati zvonik uz crkvu, a uspeli su to prilozima i pravoslavaca iz okolnih mesta, 1754. godine. Za vreme gradnje zvonika, skupljen je i građevinski materijal za novu crkvu. Gradnju nove (umesto trošne stare) je pravoslavni kapelan dobio 1770. godine. Radovi su krenuli 1773. godine pa zastali, do 1804. godine. Tada je rešeno da se poploča krov crkve od kamena i unutra preuredi - izbace katolički elementi. Za nadzornike radova su izabrani najveći priložnici Jovo Jovović Stratimirović i Gavro Petrović. Ikonostas je radio 1806-1810. godine Mihail Speranca Krfanin za 1300 f. ali posao je dovršio tek 1828. godine ikonopisac Srbin Jeftimije Popović za 350 f. U kapelu, iz koje je iznet katolički oltar, koja je sada posvećena Sv. Spiridonu, unet je zamenjeni stari crkveni ikonostas. Stare prestone ikone u kapeli, bile su dar iz 1592. godine tada još pravoslavnih zadarskih porodica Đani i Stamatelo.

Godine 1745. bilo je samo 20 pravoslavnih porodica i to većinom Grka. U međuvremenu, Grci se sve više pokatoličavaju, a Srbi iz okoline iz srpskih sredina doseljavaju. Srbi su pred sudom 1776. godine izdejstvovali (pored žestokog otpora braće Grka) da pored grčkog sveštenika, činodejstvuje i srpski sveštenik, a da zajedno žive u istom parohijskom domu. Tako da je 1777. godine u Zadru bilo 11 grčkih domova sa 28 duša, a Srbi su živeli u 55 domova sa 219 duša. Grci kada su shvatili da će Srbi potpuno prevladati, `zaturili su važne dokumente i imovinske isprave` težeći da im napakoste. Kada su Srbi brojno pretekli Grke, nastavljena je i dalje da se vodi administracija na italijanskom jeziku, do polovine 19. veka. Da bi sprečili odrođavanje pravoslavaca, otvorena je u Zadru 1854. godine `ženska škola` na srpskom jeziku. Rad škole se odvijao u kući, koju je zaveštao još 1793. godine kaplar Stojan Macura iz Kistanja. Od jeseni 1858. godine otvorena je narodna škola. Imala je dva razreda, svaki sa svojim učiteljem koji su plaćani sa 400 f. godišnje.[6] Tek od 1861. godine opština crkvena je počela voditi administraciju na svom tj. srpskom jeziku. Kada je vlast 1805. godine zabranila sahranjivanje oko crkve, pravoslavci su umrle sahranjivali na zemlji koju je poklonio Nikola Gabo. On je istu parcelu kupio od nekadašnje pravoslavne porodice Kalođera, po kojoj se i groblje pravoslavno nazvalo. Kada je 1818. godine ustanovljeno novo opšte gradsko groblje van grada, tu se prestalo ukopavati.[7]

U Zadarskoj parohiji 1865. godine bilo je 312 pravoslavnih parohijana, osim đaka i drugih privremenih stanovnika.

Pravoslavni sveštenici u Zadru, bili su prvo Grci, pa Srbi - najpre kao kapelani. Prvi je bio 1633-1651. godine protosinđel Grk Dionisije Petropulos, kao stalni kapelan, a tek deseti po redu jerej Marko Dimitropulo 1743-1786. godine imao je nekoliko pomoćnika - kapelana uglavnom Srba - pop Spira Rapsomanića, pop Josifa Došenovića, Todora Banića i druge. Grka, pop Marka je zamenio Srbin, arhimandrit Savatije Vasiljević, sa kapelanom Nikodimom Grujićem 1786-1798. godine. Sledi jerej Marko Vujnović 1798-1809. godine, pa Grk pop Matej, od tada sve Srbi - kaluđer Silvester Vučković 1812-1818. godine, sinđel Spiridon Aleksijević 1817-1841. godine, arhimandrit Krke Jerotej Kovačević 1841-1845. godine, pop Hristifor Musić administrator 1845-1853. godine, pop Damjan Dobrota paroh od 1854. godine, i uporedo - pop Nikola Knežević paroh 1854-1856. godine i pop Kiril Žeželj paroh od 1856. godine.[7] Na skupštini Matice srpske održanoj u Pešti 1866. godine postao je novim članom pop Đorđe Nikolajević paroh zadarski, koji je uplatio punu članarinu od 50 f.[8]

Srpska saborna pravoslavna crkva u Zadru (1893) je posvećena Sv. proroku Iliji.[9] Pominje se ista i 1808. godine, a u njoj službu vrši jedan sveštenik paroh, a ima 450 pravoslavnih parohijana. Postojala je potreba za još jednim kapelanom.[10]

Kulturno-prosvetni život
Jedini kupac Stojkovićeve cenjene knjige 1802. godine iz Zadra, bio je Georgije Đurić kupec. Đurić je bio u tročlanoj delegaciji Srba Dalmatinaca, koji su 1808. godine išli u Pariz da bi lično zahvalnost izrazili Napoleonu `za sve dobro koje je srbskoj crkvi obrekao`. Đurić je poticao iz bogate zadarske porodice, bio je predstavnik zadarske Crkvene opštine i bavio se pisanjem poezije, umro u dubokoj starosti 1854. godine[11] Dositejevu popularnu knjigu nabavili su i neki čitaoci Zadrani 1818. godine: Arsenije Kovačević činovnik pri `Kameralnoj upravi` , pop Spiridon Aleksejević paroh zadranski i Gavril Petrović kupec.[12] Poučnu i korisnu knjigu o vinogradarstvu kupili su još 1818. godine preduzimljivi zadranski građani, ali i strani preduzetnici. Tako su se zapisali u spisku pretplatnika: Gerasim Zelić arhimandrit manastira Kupe, Matej Đurić, Hristifor Milidragović kupec, Jovan Simović kupec, Mihail Todorović kupec, bratija Georgije i Spiridion Borojević, ali i trgovci iz Velikog Bečkereka, Knina, Metka, te Jovan Radulović `serdar` iz Obrovca.[13] Vukov `Srpski rečnik` uzeo je u ruke 1818. godine samo trgovac Mijajlo Todorović rodom Sarajlija. Najdugovečniji srpski časopis kupovan je i čitan u Dalmaciji. Godine 1830. pribavili su svoj ćirilični primerak Zadrani: pop Spiridon Aleksijević paroh zadranski (pre episkopski vikar), jeromonah Simeon Terkulja katiheta zadarski, Matej Đurić, bogdan Vuković kupec, Stefan Đurković kupec, Andrej Vuković kupec.[14] Kao prenumeranti srpskog magazina navode se 1836. godine Zadrani: pop Kiril Žeželj paroh, Nikola Vujnović katiheta, Jovan Brčić ikonom `sjemeništa` (internata), Mihail Andrejević Nod vojni sveštenik, Stjepan Buzolić upravitelj Preparandije, dr Božidar Petranović savetnik suda, dr Jovan Medović c i k činovnik, Antun Simonić, Petar Petranović, Mihail Jakšić - činovnici, desetak trgovac, isto toliko gimnazijalaca i Knjižnica pravoslavne opštine u Zadru.[15] Jednu ćiriličnu pedagošku knjigu nabavila je prenumeracijom 1847. godine grupa zadarskih čitalaca: Nikola Vuinović katiheta, predavači bogoslovski, Atanasije Burlić arhimandrit (krupski) i Gerasim Petranović profesor, Mato Kurtović rimokatolički sveštenik i desetak pravoslavnih klirika.[16]

Popovićevu srpsku gramatike uzimaju 1850. godine umni Zadranski građani: Stefan Knežević arhimandrit i `vitez gvozdene krune`, Atanasije Čurlić arhimandrit i profesor bogoslovije, dr Teodor Petranović savetnik, Simeon Ljubić svetenik Starograđanski, Andrija Stazić učitelj, pop Vidović sveštenik, Nikola Vuinović katiheta, Makarije Vukadinović paroh i jeromonah Gerasim Petranović profesor bogoslovije.[17]

U Zadru su oko 1838. godine otvorili srpsku štampariju braća Batare. Njihove usluge je koristio učeni Šibenčanin, Teodor Petranović, doktor obeju prava i književnik, kada je iste godine tu preneo godišnjak `Ljubitelj prosveštenija` ili `Srbsko-dalmatinski magazin` (pokrenut 1836. u Karlovcu).[18] Srpsko-dalmatinska spisateljica Ana Vidović je izdala 1844-1845. godine u Zadru, knjigu `Pjesme Ane Vidovićeve`.[19] Deceniju kasnije, 1853. godine u Beču je radila na objavljivanju knjige srpskih pesama, prevedenih na italijanski jezik. U Zadru je 1850. godine izašla knjiga jednog učenog Zadranina. Objavio je svoje pesme Jovo Sundečić sa napomenom da su `za opštu korist jugoslavenstva spevane`. Knjiga je štampana u tamošnjoj štampariji tj. `knjigopečatnji` braće Batara.[20]

Knjiga ćirilična o Prvom srpskom ustanku i voždu Karađorđu imala je pretplatnike u Zadru, gde su 1860. godine to bili: Ivan Brčić `profesor staroslovenskog i ilirskog narečja` u Zadru sa devet primeraka, a u društvu sa njim katolički župnici - Vodički, Tribunjski, Zlarinski, te Ante Brčić `pretur` sa ostrva Raba (Arbe).[21] U Zadru je delovala `Matica Dalmatinska`, kao kulturno-nacionalno društvo. Njen predesednik je 1862. godine bio dr Božidar Petranović a tajnik (sekretar) Antun Šimonić. Matica je decembra 1862. godine donela odluku o osnivanju Matičine knjižnice u Zadru.[22] Knjigu Tomazea koju je `posrbio` (preveo na srpski) Stefan Petranović 1864. godine kupio je Zadranin, Simeon Jaramaz.[23] Vukov nemačko-srpski rečnik pomogli su izdašnim prilozima Srbi sa svih strana. U Zadru su to bili ugledni ljudi: Lazar baron Mamula c i k podmaršal sa 100 f, dr Ljudevit Lapena c i k dvorski savjetnik sa 40 f, i dr Jakov Vuković c i k tajnik kod namjesništva sa 20 f. Tu knjigu su uzeli i čitaoci u Zadru: Stefan Knežević episkop dalmatinski, Jerotej Kovačević arhimandrit, pop Midžor katiheta i Dane Petranović akademski slikar.[24]

Dr Božidar Petranović (1809-1874) je objavio u Zadru 1867. godine, delo: `Bogomili crkva bosanska i krstjani`.[25] Tu knjigu su naravno uzeli da čitaju njegovi sugrađani: Đorđe Nikolajević protojerej, Isaija Olujić protosinđel, Stefan Vuinović katiheta, Nikola Knežević protojerej zadarski, Kiril Žeželj paroh i još tridesetak pretplatnika.

Od 1842. do 1918. godine ovde je sedište Eparhije dalmatinske. 1841. u Zadru je osnovana pravoslavna Klirikalna škola a 1869. godine Bogoslovski zavod (`pravoslavni seminarijum`) koji je bio u rangu fakulteta. Od 1854. godine u gradu radi srpska Devojačka škola[26], a 1879. godine i vrtić. Omladinsko društvo `Prvenac` je 1869. godine u Zadru svečano proslavilo praznik Sv. Savu. Posle bogosluženja u pravoslavnoj crkvi, priređena je zabava i gozba u `sjemeništu` (internatu), na kojoj je zapaženu `napitnicu` (zdravicu) održao arhimandrit Petranović. Zadarsko društvo je bilo deo šireg - `Ujedinjene omladine srpske`.[27] Srpska čitaonica otvorena je 1879. godine a Srpska štedionica 1902. godine Srpsko pevačko društvo „Branko“ nastalo je 1904. godine. `Dalmatinska matica` je 1869. godine razmenjivala knjige sa Društvom srpske slovesnosti u Beogradu.

U Zadru su izlazili srpski listovi „Prvenac“, „Istina“ (1885—1888), godišnjak „Magazin“, „Srpski list“ (1880-1888) i „Srpski glas“ (1888-1904). Sava Bjelanović je bio urednik `Srpskog glasa`, a bavio se u jednoj misiji 1890. godine u Srbiji.[28] Bjelanović (1850-1897) je rođen u Đevrkama u Dalmaciji. Školovao se u Zadru i Beču, gde je 1877. godine završio prava. Od 1883. godine je poslanik na Dalmatinskom saboru, ali se povukao zbog bolesti. Živeo je i bavio se novinarstvom u Zadru, gde je i umro 1897. godine.[29] Za Novu godinu 1903. pojavio se u Zadru novi list `Primorski srpski list`, po uredništvom P. Petranovića.[30]

Znameniti Srbi koji su svoj vek proveli u Zadru bili su: Petar Jagodić-Kuridža, vođa bukovičke bune, serdari Stojan Janković i Ilija Smiljanić, episkopi i borci za nacionalnu prosvetu i prava Srba Simeon Končarević i Stefan Knežević, dr Nikodim Milaš, arhimandrit Gerasim Petranović, naučnik Božidar Petranović, pesnik Jovan Sundečić i Petar Preradović, književnici Simo Matavulj i Vladan Desnica i košarkaši Stojko Vranković i Arijan Komazec.

Na poslednjem predratnom popisu stanovništva iz 1991. godine, sam grad Zadar imao je 76.343 stanovnika, od čega Srba — 10.958 (14,35%).


- S. Batovic - Umesto uvoda
- S. Batovic - Zivot i delo Mate Suica 1915 - 1980
- B. Nedvedev - Bibliografija radova Mate Suica 1947 - 1980
- A. Benac - Problem retardacije iz neolitskog doba u doba metala
- S. Batovic - Istrazivanje prapovijesti u Bribiru
- J- P. Korosec - Istrazivanje na Bribirskoj glaviciu Bribiru
- J. Mladin - Sitna prapovijesna plastika u Arheoloskom muzeju Istre u Puli
- N. Petric - Prilozi poznavanju apulskegeometrijske keramike na istocnom Jadranu
- M. Nikolanci - Epigraphicagraecanova et vetera in Dalmatia reperta
- D. Rendic - Miocevic - O knidskoj kolonizaciji otoka Korcule
- B. Gambricevic - O pocecima rimske provincijalne umjetnostiu Liburniji
- N. Cambi - Enonska Venera Anzotika
- A. Faber , Osor - Apsurs iz aspekta antickog pomorstva
- M. Zaninovic - Dva anticka natpisa iz Senja
- B. Ilakovac - Kameni Zljebovi akvadukta Biba - Jadar
- B. Nedvedev - Zastitno istrazivanjerimskih grobova u Zadru
- J. Medini - Provincia Liburnia
- B. Juraga - Srednjovekovni kameni spomenici na podrucju Beograda
- I. Petricioli - Izoliranjecrkve sv. Donata u Zadru godine 1930 - 1931
- P. Vezic - Ranosrednjovekovna cisterna episkopalnog kompleksa u Zadru
- S. Gunjaca - Uz vojnu kralja Kolomana na Donju Dalmaciju
- S. Batovic - Rad Arheoloskog muzeja u Zadru
- B. Jaruga - Rad Zavicajnog muzeja u Beogradu