ISBN: Ostalo
Godina izdanja: 1983
Autor: Domaći
Vrsta: Eseji i kritike
Jezik: Srpski

OŠTEĆENJE NA ZADNJOJ KORICI .KNJIGE broj 4.VIDI NA SLICI.I MANJA OŠTEĆENJA U KNJIZI broj 7.
UNUTRAŠNJOST U ODLIČNOM STANJU
Radomir Konstantinović
biće i jezik
u iskustvu pesnika srpske kulture dvadesetog veka

Izdavač: Prosveta, Rad, Matica srpska, Beograd-Novi Sad 1983;

tvrd povez sa zlatotiskom, 22cm,
Poezija Milana Rakića je, kao i poezija Dučićeva, za mnoge (a pogotovu za one koji je nisu čitali), sinonim vrhunskog pesništva: građanska kultura početkom veka videla je u Rakiću oličenje svoga pesnika i uzdigla ga do samog mita. Njegove dve tanke zbirke pesama (Pesme, 1903. i Nove pesme, 1912), posle kojih je štampao još samo pregršt stihova, povlačeći se još za života u ćutanje, kriju, međutim, Rakića više no što to može na prvi pogled da se učini. Odviše nametljiv sluhu, Rakić se sve teže daje duhu; on kao da je skriven u dubini, sasvim tamnoj, ispod svojih dvanaesteraca i jedanaesteraca koje je pokušavao da ostvari kao uzor formalnog savršenstva, ugrađujući sebe u kult forme s početka veka, ali on čak kao da je najdubljim nagonom svojim, protivurečan ovim svojim izmajstorisanim stihovima, ništa manje, možda, nego što je protivan toj istoj građanskoj kulturi kojoj je sebe živog davao (a ne samo svoje sposobnosti stihovanja).

Radomir Konstantinović, Concours poétique Milana Rakića.
U medicini, onоj praktičnoj, koja se direktno tiče pacijenta, dakle, najveću moguću populaciju, najznačajnija je karika dijagnostičar. Malo je velikih dijagnostičara i u većim sredinama, u malim ih najčešće nema. Pa se luta, ide omiljenim postupkom naših ljekara, isključivanje jedne po jedne moguće bolesti. Kod lakših bolesti, to na kraju dovodi do uspjeha, otkriva se uzrok i liječi. Ali kod složenijih, često i nasljednih, to vodi brzoj katastrofi. Srećni su oni koji ne prihvataju prvu dijagnozu, nego idu dalje, dok ne nađu doktora koji je dijagnostičar sa iskustvom i nervom. Tako je i sa društvom u cjelini. I ono se razboli, skrene, kao kod autoimune bolesti, ne shvata da samo sebe uništava. A te su zagonetne bolesti uglavnom nasljedne. Ako neko i pokušava da mu skrene pažnju na prirodu same bolesti, taj gore prođe nego bilo koja sveznalica što propovijeda da se petroleumom liječi rak. Istina najviše boli, iako je u krajnjem ona jedina ljekovita. Da bi se izvukao iz problema, treba prvo sagledati gdje si, ko si, šta si. Takav je u našoj kulturi bio Radomir Konstantinović, tragalac za uzrokom i nastankom pjesničkih djela u srpskoj poeziji kraja devetanestog i dvadesetog vijeka.


Radomir Konstantinović je bio filozof, estetičar, i pisac sasvim posebnog kova. Kad sam pročitao njegov roman „Ahasfer ili traktat o pivskoj flaši“ bio sam fasciniran odnosom naratora i predmeta naracije, vječnog Jevrejina u potrazi za konačnim odlaskom sa ovoga svijeta. A suština je u potrazi za identitetom. Ko je on? Odakle je on? Vidjele su ga mnoge generacije na raznim mjestima. Vječna priča o vječnom čovjeku. O progonjenom čovjeku-grešniku, jer je osuđen od pravovjernog, onog prvog, koji je nosio krst i htio da se odmori pokraj njegove kuće, a ovaj ga je otjerao. Kasnije ću pročitati briljantnu priču Pera Lagerkvista sa istim naslovom „Ahasverova smrt“ u knjizi koja ima još dvije izuzetne priče, „Baraba“ i „Sibila“. Obje verzije jevanđeoske legende bile su mi značajne. Pitao sam se kako bi o tome pisao Tomas Man, da se kojim slučajem poduhvatio te priče, kao što se poduhvatio „Josifa i njegove braće“. Ono po čemu se razlikovalo Konstantinovićevo pisanje od svih knjiga koje su se pojavile tih godina bio je njegov stil koju karakteriše duga eliptična rečenica. Suprotno njemu, Lagerkvist je sav u kratkoj rečenici, genije kratke forme uopšte. Kod Konstantinovića bila je to bliskost francuskom novom romanu. Kiš će djelimično i sam u svome romanu „Peščanik“ primijeniti neke postupke francuskih kolega. U oba slučaja osjetio sam, pročitao sam, potrebu da se roman izvuče iz stroge stege klasičnog romana, da se naracija oslobodi nasljeđenih obrazaca. Iako su promjene datirale i prije Drugog svjetskog rata, za naše pisce bio je bitan uticaj francuskog novog romana. Meni je tada bilo drago da i kod nas neko piše na takav način. Nisam podnosio monotoniju, ali ni diktat bilo koje vrste. A u to vrijeme modernizam je pokazivao i svoje zapovjedničko lice, naročito, recimo, u likovnoj umjetnosti koju sam djelimično pratio.

Mnogo značajnije druženje sa djelom Radomira Konstantinovića bilo je iščitavanje njegove serije kritičko-esejističkih tekstova o srpskoj poeziji devetanestog i dvadesetog vijeka, koja je objavljivana u časopisu „Treći program“ Radio-Beograda, pod zajedničkim nazivom „Biće i jezik“. Ovaj časopis, a izlazi četiri puta godišnje pod nazivima godišnjeg doba, svojim obimom i svojim sadržajem, za mene je bio više od časopisa, najveća svečanost pisane riječi kakvu mi drugi časopisi nisu pružali. Radio-Beograd i njegov treći program bili su mi predaleko da bih tada mogao da ih slušam uživo, ali je časopis bio pun pogodak. Tu sam pročitao tekstove koji su u pravom smislu formirali moj odnos prema književnosti i estetici našeg vremena. U književnosti su to bili Konstantinovićevi tekstovi, a u oblasti estetike Ivana Fochta. Nije nimalo ni čudno ni slučajno da se riječ „biće“ pojavljuje u naslovima njihovih knjiga. Kod Fochta je to njegovo rano djelo koje je formiralo osnovu mog estetskog razmišljanja, „Istina i biće umjetnosti“. Da, riječ biće je ključna za razumijevanje bilo koje umjetnosti, bilo kojeg umjetničkog djela. Ništa manje nisu važni pojmovi, kod Fochta istina, kod Konstantinovića jezik. Radomir Konstantinović je svoj fokus usmjerio na srpsku poeziju, mada je objavio i više izvanrednih tekstova o poeziji i hrvatskih pjesnika, recimo Tina Ujevića, možda nešto najbolje što sam o ovom geniju pročitao, a Focht na savremenu muziku. Način na koji su ova dvojica estetičara prilazili umjetničkim djelima za mene je bio sasvim nov, vjerujem da nisam bio jedini u tome.

Kada je izašao komplet svih knjiga u kojima se smjestila ova velika pripovijest o istoriji srpske poezije postvukovskog vremena, vidjela se zastrašujuća veličina samog poduhvata. Izdavači su bili: „Prosveta“ , „Rad“, „Matica srpska“ i „Bigz“; godina izdanja 1983. Evo kako to izgleda u osam knjiga velikog formata sadržajno, po abecednom redu:

Knj. 1: Kosta Abrašević, Dragan Aleksić, Ivo Andrić, Mirko Banjević, Stevan P. Bešević, Desimir Blagojević, Milutin Bojić, Moni de Buli, Miloš Crnjanski, Bogdan Čiplić, Milan Ćurčin. – 472 str. ; 11

Knj. 2: Oskar Davičo, Milan Dedinac, Dobri Dimitrijević, Mladen Dimitrijević, Arman Dival, Radoslav Dragutinović, Rade Drainac, Nikola Drenovac, Jovan Dučić, Janko Đonović, Miloš Đorđević, Miloš N. Đurić, Branko Đukić, Trifun Đukić. – 554 str. ; 14

Knj. 3: Dragoljub J. Filipović, Veselin Filipović (Breznanac), Đorđe Glumac, Hamza Humo, Aleksandar Ilić, Dragutin J. Ilić, Vojislav J. Ilić Mlađi, Mileta Jakšić, Miloslav Jelić, Dušan Jerković, Živko Jevtić, Ljubiša Jocić, Đorđe Jovanović, Milutin Jovanović, Proka Jovkić. – 315 str. ; 15

Knj. 4: Radivoj Koparec, Siniša Kordić, Mirko Korolija, Dragutin Kostić, Dušan Kostić, Laza Kostić, Milica Kostić-Selem, Radovan Košutić, Božidar Kovačević, Jovan Kukić, Skender Kulenović, B. L. Lazarević, Mladen Leskovac, Đorđe Lopičić, Stevan Luković. – 399 str. ; 15

Knj. 5: Desanka Maksimović, Dušan Malušev, Todor Manojlović, Danica Marković, Dušan Matić, Mitrofan Matić, Ljubomir Micić, Dušan Mikić, Živko Miličević, Čedomir Minderović, Dimitrije Mitrinović, Nenad Mitrov, Milorad J. Mitrović, Ranko Mladenović, Tanasije Mladenović. – 631 str. ; 15

Knj. 6: Momčilo Nastasijević, Božidar S. Nikolajević, Sima Pandurović, Milorad Panić Surep, Siniša Paunović, Miloš Perović, Vladislav Petković – Dis, Rastko Petrović, Veljko Petrović, Milorad Petrović Seljančica, Vladimir Pitović, Branko Ve Poljanski, Jovan Popović, Božidar Purić. – 560 str. ; 14

Knj. 7: Đuza Radović, Jovan Radulović, Velkimir J. Rajić, Milan M. Rakić, Risto Ratković, Marko Ristić, Milivoje Ristić, Anica Savić-Rebac, Dušan Simić, Milan A. Simić, Jela Spiridonović-Savić, Dušan Srezojević, Vladimir Stanimirović, Pavle Starčević, Svetislav Stefanović, Božidar Stojadinović. – 491 str. ;16

Knj. 8: Aleksa Šantić, Jakov Šantić, Gvido Tartalja, Boško Tokin, Janko Tufegdžić, Dušan Vasiljev, Žarko Vasiljević, Miloš Vidaković, Stanislav Vinaver, Marko Vranješević, Aleksander Vučo, Radovan Zogović, Velimir Živojinović. – 629 str.13

Ukupno 113 pjesnika na 4050 stranica.

Svaki Konstantinovićev tekst o ključnim pjesnicima obimom obuhvata veličinu prosječne knjige, ali i oni, nazovimo ih tako, manji pjesnici, obrađeni su toliko široko da bi čitalac mogao da stekne utisak o Konstantinovićevom odnosu prema njegovom djelu. Svaki esej prate fusnote koje su više od bilješki o nekom pojmu, riječi ili događaju, one predstavljaju u ovom velikom djelu bogatstvo neviđeno u našim literaturama. Obimom su tako velike da bi neke mogle samostalno da stoje kao eseji o nekom mjestu u srpskoj poeziji, bilo da je riječ o biografskom citatu i detaljnom odnosu prema njemu, ili nastavak Konstantinovićeve esejističke fuge s njoj pridruženom tokatom. Kada ponovo listam „Treći program“, ali sada sveden samo na „Biće i jezik“, jer su kasnije „Glasovi“ knjigovesci meni uvezali u odvojene knjige samo Konstatinovićeve tekstove, uključujući i „Filozofiju palanke“, nailazim na brojne moje uskličnike, podvlačenja rečenica ili riječi, čime sam iskazivao, samome sebi, divljenje prema ovom neuporedivom esejisti. Svaki tekst čitao sam više puta, dok ne bih postao prisan s njim. Sličnu radost čitanja, gotovo oduševljenje, kako mi je rekao, osjećao je Stevan Tontić, upravo prema ovim nevjerovatnim fusnotama, ali i naslovima eseja, koji su na konstantinovićevski način izuzetno duhoviti. Na primjer: „Kraljica nevesta Danica Marković“, „Milan Dedinac na prozoru“, „Amor Pacov Rade Drainac“, „Hajduk na govedu dr Ranko Mladenović“, „Dimitrije Mitrinović zarad praznog ambisa blistavog tvorca“, „Mileta Jakšić sabrat kokošiju i muva“ i tome slično. S druge strane neke pjesnike u naslovu predstavlja samo imenom i prezimenom, Miloš Crnjanski, Momčilo Nastasijević, Rastko Petrović, Vladislav Petković-Dis, itd, a neke, opet, potpuno neutralno, kao: „Uvod u Andrića“, što je sasvim logično kada se ima u vidu Andrićeva lirika, ili „Gospodin pesnik Jovan Dučić“, što savršeno odgovara Dukinom htijenju. Zanimljivo je da Lazu Kostića predstavlja naslovom njegove genijalne pjesme „Santa Maria della Salute“.

Kao što sam već naveo, velike pjesnike Konstantinović je obradio krajnje široko, pa će tako kasnije u poznatoj „Nolitovoj“ biblioteci „Sazvežđa“ biti objavljena njegova studija o Oskaru Daviču, bez ikakvog dodavanja u odnosu na tekst koji je Konstantinović izgovorio u mikrofon Trećeg programa „Radio-Beograda“. Osim, naravno, neizbježnih fusnota. Davičo je svakako bio Konstantinovićev omiljeni pjesnik, a i „Nolit“ je bio, od svog osnivanja, blizak tom estetskom opredjeljenju pjesnika čije je prve pjesme još prije Drugog svjetskog rata objavio Miroslav Krleža. Za razliku od pjesnika bliskih tzv. građanskom opredjeljenju, Davičo, poput drugih avangardista, slijedio je neke evropske, uglavnom francuske, poetske tokove. Kada mnogo kasnije, u Beogradu, bude preovladao duh građanskog vraćanja tzv. klasičnim tokovima srpske poezije i uopšte srpske kulture, čiji je prvi značajni zastupnik bio pjesnik i esejista Miodrag Pavlović, svojom „Antologijom srpske poezije“, objavljene 1964. godine u izdanju „Srpske književne zadruge“, Davičo će odbiti da se i njegove pjesme unesu u tu antologiju koja mu je „mirisala“ po manastriskim kandilima. A baš takvoj antologiji odgovarala bi veličanstvena pjesma „Srbija“, koja će svakako kasnije uticati na pjesnika Petra Pajića da napiše svoju „Srbiju“. Sada se sasvim opravdano često citira Pajićeva pjesma, ali Davičova „Srbija“ skoro nikada i nigdje. Taj događaj sa Pavlovićevom Antologijom i još neki, biće uzrok, kasnijeg Davičovog preseljenja u Sarajevo. Još neki intelektualci takođe će ubrzo napustiti Beograd.

Priča o Oskaru Daviču ovdje je veoma važna, jer je bila prelomna za jedno vrijeme u kome su se stare strasti i stare vrijednosti budile donoseći sa sobom, još zakukuljene i zamumuljene, zahtjeve za revizijom nacionalnih vrijednosti u tadašnjem socijalističkom društvu. Za Daviča se Sarajevo ukazalo kao jedino mjesto gdje se to još ne dešava, jer je bilo zabranjeno. Poznati „bosanski ključ“ se provodio vrlo dosljedno, ali se o njemu nije smjelo raspravljati. Nacionalno se smatralo nacionalističkim i kao takvo svako sagrešenje strogo kažnjavalo. Mnogo be-ha intelektualaca od ugleda otišlo je iz BiH, jedni u Zagreb, drugi u Beograd. A Miodrag Pavlović se poslije svoje „Antologije“ i sam više naslanja na duhovnu poeziju u kojoj Hristos zauzima ključno mjesto. Samim tim njegovo „traganje“ za kontinuitetom vodi direktno ka srpskom srednjem vijeku, što su komunisti od početka prezirali. Za njih je sve bitno počinjalo najranije od Vuka Karadžića i Dositeja Obradovića, što ih je vodilo u nadrealizam. Meni je te odnose otkrio svojim tekstovima Radomir Konstantinović. Upravo kroz njegove analize srpske građanske kulture sagledao sam, na sasvim nov način, ono što se dešava oko mene i što će voditi u skoru propast države. Jer najvažnija lekcija ovog mislioca jeste potreba da se svako oslobodi klišea i da misli svojom glavom o svijetu oko sebe u sadašnjem vremenu. Robovanje prošlosti, ma kakva ona bila, samo je bježanje od savremenosti i života koji te se tiče, sada i ovdje. Upravo ta osjećanost svog vremena generiše tvoju umjetnost. Po tome se ona mora razlikovati od umjetnosti proteklih vremena.

Radomir Konstantinović je u eseju o Oskaru Daviču do kraja objelodanio svoj odnos prema srpskoj poeziji protekla dva vijeka. U više navrata u tekstu on se referiše na Jovana Dučića i Milana Rakića, kao najznačajnije pjesnike građanskog usmjerenja protivne svakoj pretjeranoj slobodi, ma odakle ona dolazila. Jezički i tematski za to građansko društvo oni nisu mogli da razviju svoj pjesnički zamah jer su uvijek u sebi, gotovo kao surovog nadzornika, imali na umu formu svega. A svaka, konačna forma, prema nadrealistima predstavlja smrt žive poezije. Sa Davičom je sve suprotno. Evo nekoliko citata.

Već na početku teksta pod nazivom „Vera Oskara Daviča“, Konstantinović daje ključ svoga razmatranja: Jedan od najvećih pustolova srpske poezije, pesnik bez čijeg vanredno obimnog i raznolikog dela je njena moderna epoha nezamisliva, Davičo je otvorenost koja odbija konačnu formulu, dosledan samo nemirenju sa ma kakvom slepom doslednošću koja je, za njega, doslednost smrti. Za ovog pesnika, svaka činjenica je izvor smrti, oblik u koji se ukristalisao jedan napor, jedan duhovni pokret, jedan kraj stvaranja i zato kraj sveta.Ona je samo jezgro smrti ili nepokreta: i kao činjenica sveta, i kao činjenica duševnog kosmosa. Anti tradicionalist po svom najdubljem duševnom opredeljenju, i kao takav na udarcu svih koji ne mogu, s njime, istinski da ponove njegov stih iz „Hane“ (1939): „Nek tvoje bude sve, daj meni sunovarte…“

Da, taj nesporazum između stvaralaca i tzv. srpske nacionalne ideje i dalje traje, možda je danas i najveći jer su pali velovi političkih zabrana. A bilo je tu bezbroj velova, kao u Salominom čarobnom plesu. Trebale su godine čitanja i sticanja iskustva da ga uočim oko sebe, ali i dalje od moje male sredine, sve do samih književnih vrhova. Trebala mi je pomoć, oštar, prodoran pogled nekog koji će stvari pokazati iznutra, kao kad se skine koža koja prikriva krvavo meso ispod, kao što obrazlaže Krleža u svom eseju o Goji. U oba slučaja radilo se o vjernicima oslobađanja od nametnute forme. Radomir Konstantinović ide dosljedno, do kraja, koristeći se biografskim metodom koji su, poslije Sent Beva, vratili kao legalan kritičarski alat, ili metod, strukturalisti, a što upravo desno orijentisani kritičari ističu kao manu njegovih tekstova. Meni se taj metod učinio sasvim opravdanim, jer pjesnik ne može da stvara ništa izvan sebe samoga, svog života, pošto je taj život njegovo biće, a poezija stanuje u samom pjesnikovom biću. Tako ona sama i postaje biće. Konstantinović na tome insistira: On (Davičo, op. R.R.) odbacuje tradicionalizam kolektivnog Ja i tradicionalizam svog najličnijeg Ja onako kako odbacuje svaku svojinu, onako kako u svojini vidi samo smrt: svojina je posvećivanje u smrt jer je posvećivanje u svet činjenica, u svet konačnog oblika i konačnog identiteta…

Koliko je u svom stavu Konstantinović dosljedan neka pokaže i dio jedne njegove fusnote, govoreći o Daviču i njegovom djetinjstvu, bez kojeg svakako ne bi bilo ni genijalne „Hane“ koju koristi da bi pokazao koliko je poezija srpskih klasičnih pjesnika izvan stvarnog života: To je poezija čije biće je lišeno čak i sećanja na detinjstvo: nemogućno je zamisliti detinjstvo ne samo jednoga Dučića, Rakića ili Pandurovića (koji nikada nisu bili deca), nego je nemoguće u duhu „rekonstruisati“ i detinjstvo jednoga Crnjanskog. To je detinjstvo mrtvo pre svog rođenja. Davičove lirske simulacije duha detinjstva (ciklus „Detinjstvo“, u prvoj pesničkoj knjizi „Pesme“, 1938) dozvoljava ovaj genije detinjstva kao genije nemirenja sa iskustvom kao ovekovečenjem svega datog, u svetu i u duhu. (Zbog toga će nadrealizam, koji je prevashodno odbijanje iskustva, i koji se tražio kroz snove i „nenamernu poeziju“ dece, ludaka i, uopšte, bića sa periferije društva i kulture, – v. Reviju Svedočanstva, 1924-1925 – srpskoj poeziji da otvori vrata detinjstva.)

Bez Konstantinovićevih eseja o srpskoj poeziji ne bih uopšte shvatio šta je tradicija i koje su njene zamke. Tragao sam za svojim izrazom, lektirska poezija uglavnom me je odbijala. Ali to ne znači da sam do kraja ostao isključivo odan njegovim stavovima kao stavovima koji se ne mogu i ne smiju mijenjati. Bio sam učenik, ali sam se potom osamostalio, odvojio od te uloge, prihvatajući ponešto od drugih. Recimo, na prvom mjestu, Andrićevu definiciju velikih djela koju će naš Nobelovac izreći u svojoj zahvali na Jagelonskom univerzitetu kada mu je dodijeljen počasni doktorat. On je govorio o poljskoj književnosti koja je na njega izuzetno uticala i onome što čini velikim njena djela. To su tri bitna elementa: autentičnost, kontinuitet i majstorstvo u tekstu kao konačnom djelu. Mada Andrićev kontinuitet nije isto što i tzv. glavni tok književnosti, recimo poezije, postoje određeni reperi u odnosu na koje se savremenik može da orijentiše. S tim da nikada nema i neće biti samo jednog glavnog toka, jer je to naprosto smrt svega što je značajno samo ako živi sa svojim tvorcem. Posebnost Andrićevog djela o tome svjedoči. Ali „Biće i jezik“ Radomira Konstantinovića je daleko iznad sličnih esejističkih pokušaja u našoj savremenoj kritičarskoj praksi. Ono mora da se integriše u akademske tokove naše književnosti kako bi ona, ta akademska strana, dobila na autentičnosti i kontinuitetu. Držati da su njegovi stavovi komunistički i isključivi naprosto nije ispravno. Posvetimo se samo njegovim suptilnim analizama poezije kao jezičke umjetnosti, biće dovoljno da ga posmatramo kao blagodat našoj književnosti u cjelini. Ne samo srpskoj, na Balkanu sve boluju od iste bolesti. Kritički je pročitavši, Radomir Konstantinović svojim djelom „Biće i jezik“ podigao je i sspomenik srpskoj poeziji protekla dva vijeka.