ISBN: Ostalo
Autor: Domaći
Godina izdanja: K38
Jezik: Srpski

U dobrom stanju!

Radionica SIC-Beograd 1982 god.,104 str

Rođen 1945. u Lici, ali se već u prvoj svojoj godini doselio u Apatin. Po nacionalnosti Srbin. Osnovnu školu pohađao u Apatinu, a gimnaziju delom u Somboru, delom u Beogradu, gde je maturirao. Završio Filozofski fakultet u Beogradu – grupa za čistu filozofiju.

Bio dugogodišnji glavni i odgovorni urednik Trećeg programa Radio Beograda i njegovog istoimenog časopisa, kao i direktor Radio Beograda u dva mandata od 2004. Na predlog Svetozara Stojanovića postao član Organizacionog odbora Srpsko-američkog centra koji je kasnije prerastao u Centar za nacionalnu strategiju. Glavni cilj tih centara bio je poboljšanje položaja Srbije u svetu i u okviru toga odbrana Kosova i Metohije, kao i učvršćivanje specijalnih veza Srbije i Republike Srpske. Bio član upravnih odbora Filozofskog fakulteta u Beogradu i Fakulteta za bezbednost. Predlog Fakulteta političkih nauka da bude član njihovog Saveta nije mogao prihvatiti zbog zauzetosti.

Osnivač je i direktor obnovljene Međunarodne filozofske škole Feliks Romulijana, čiji je počasni predsednik do svoje smrti bio akademik Mihailo Đurić, a potom je na tu funkciju postavljen akademik Danilo Basta. Bavi se teorijskim, prevodilačkim i novinarsko publicističkim radom. Ima status stalnog saradnik Filozofskog godišnjaka, Filozofski fakultet iz Banja Luke.


Do sada napisao sedam teorijskih knjiga, a preveo 40 knjiga. Pored toga, objavio veliki broj studija i tekstova u srpskim i stranim uglednim časopisima.

Godine 2015. Srpsko filozofsko društvo predložilo ga je za dopisnog člana SANU - Srpska akademija nauka i umetnosti.
U svojim brojnim problemskim knjigama Slobodan Divjak je dao izuzetan i originalan doprinos razvoju moderne filozofije prava u našoj zemlji. Ta filozofija je inače u ranijim periodima kod nas izlagana kritici sa marksističkog stanovišta. U sklopu obrađivanja naznačene problematike, on je izložio na sistematičan, iznutra krajnje koherentan i celovit način filozofske temelje moderne parlamentarne države i demokratije. Pošto se, po njegovom mišljenju, ti temelji nalaze u modernoj prirodno-pravnoj teoriji, on je na teorijski utemeljen način izneo glavne karakteristike koncepcija prestavnika ove teorije, Hobsa, Loka, Rusoa i Kanta. Ovde pre svega treba istaći njegove vrhunske analize Kantove političke filozofije, jer mnogi tumači njegovog dela, među kojima su i prof. Jovan Aranđelović, prof. Sreten Petrović, prof. Radivoje Kerović (iz Republike Srpske), Rade Kalik, smatraju da je Slobodan Divjak prvi naš autor koji je na samosvojan način demonstrirao u čemu se sastoji ogroman značaj pomenute filozofije u procesu teorijskog utemeljivanja modernog ustavno-pravnog poretka. On je ustaljenu shemu koja je dominirala u našoj filozofiji – da je Kant začetnik a Hegel vrhunac nemačkog idealizma – preokrenuo, uverljivo dokazujući da je Kant daleko moderniji teoretičar od Hegela, utoliko što je onaj prvi mislilac tzv. negativnih sloboda kao temelja parlamentarizma, dok je ovaj poslednji odbacivao negativne slobode a time i višestranačku demokratiju.

Među našim teretičarima je rašireno mišljenje da niko nije kao Divjak logički konsekventno, precizno i jasno obraložio sve bitne aspekte razlike između metafizički shvaćenog uma – esencijalistički i supstancijalistički intepretiranog uma – i postmetafizičkog, čisto proceduralnog uma, koji, budući da nije empirijski ni ontološki posredovan, proizvodi sam iz sebe, na osnovu formalno- logičkih pravila, univerzalno važeće moralne i pravne norme.

Uporište za svoje tumačenje razlike između pomenuta dva tipa uma, Divjak nalazi u delu Imanuela Kanta, tačnije u njegovom pojmu čistog praktičnog uma. “Apriorna misao o mogućem univerzalnom zakonodavstvu, bez pozajmljivanja bilo čega iz iskustva ili iz bilo koje spoljašnje volje, data nam je kao bezulovni zakon, piše Kant. Ali da bi se taj zakon posmatrao kao dat bez pogrešnih interpretacija, mora se imati u vidu da on nije empirijski fakt već isključivo fakt čistog uma. Pojam dobra i zla ne definiše se pre moralnog zakona, kako bi mu taj pojam služio kao temelj. Pojam dobra i zla mora se odrediti posle ovog zakona i pomoću njega.”

Ali, on pokretačke impulse nalazi i u sada već čuvenoj knjizi Koste Čavoškog i Vojislava Koštunice koji su ispoljili izuzetnu odvažnost da u vreme vladavine socijalističkog sistema izvrše radikalnu kritiku političkog monizma.

Iz perspektive postmetafizičkog uma, naš autor izlaže kritici metafizičko stanovište po kojem se može dokazati da je um supstancijalna osnova svega postojećega, iz kojeg sledi i to da se društveni život može urediti na čisto racionalan – uman – način. Shodno tome, on se priklanja stavu da se društveni život može samo racionalno ograničavati formalnim i univerzalnim pravilima igre koje on tretira kao srž moderne države, pri čemu ta ograničenja moraju jednako pogađati sve njene građane.
Na osnovu ustanovljavanja razlike između dva pomenuta tipa uma, Divjak je uspeo da izloži logički koherentnu i u našoj teoriji najopsežniju analizu razlike između formalno- proceduralne i supstancijalistički shvaćene demokratije. U sklopu razmatranja te problematike, on razvija krajnje originalnu i kritički usmerenu interpretaciju multikulturalizma. Pošto multikulturalizam insistira na grupnim, manjinskim pravima, on nužno, prema Divjaku, počiva na supstancijalističkom shvatanju demokratije, jer je utemeljuje na grupnom kulturnom, etničkom, jezičkom, religioznom identitetu. Multikulturalizam se zapravo, u suštini gledano, ne zalaže za unutardržavnu koegzistenciju pojedinaca kao nosilaca različitog kuturno-etničkog identiteta, već za unutardržavnu koegzistenciju različitih kulturno-etničkih grupa kao nosilaca grupnih prava i političkih jedinica. Stoga se multikulturalizam ,strogo teorijski gledano, nalazi u tenziji sa čisto foralnom demokratijom kojoj su primerena samo individualna, čisto formalna, desupstancijalizovana prava. Na osnovu takve interpretacije multikulturalizma, on kritikuje naš kvaziliberalni pokret koji manjinska prava tretira kao nužan uslov građanske države i koji stoga ima nekritički odnos prema svim oblicima manjinskih prava. On ne poriče činjenicu da društvena realnost u pojedinim modernim građanskim državama može iziskivati uvođenje manjinskih prava, smatrajući da tu realnost treba priznati, ali da je istovremeno treba tumačiti kao odstupanje od logike građanske države koje može biti manje ili veće, zavisno od karaktera pomenutih prava. Pri tome on pravi distinkciju između onih manjinskih prava koja su spojiva sa modernom državaom i onih koja imaju nužno dezintegracioni karakter, jer teže ugrožavanju jedinstvenog pravnog identiteta države, time što insistiraju na uspostavljanju etničkih autonomija kao “mini” država u državi, što za sobom povlači zahtev za uvođenje pluralizma različitih pravnih sistema unutar date države, čime se ona preobražava u privremeni “modus vivendi” različitih etno-kulturnih grupacija, privremeni zato što se on najčešće završava secesijom manjina.

U tom kontekstu Divjak izdvaja specijalne slučajeve koji nastaju posle raspada određenih država, kakav je bio i slučaj sa bivšom Jugoslavijom. Suma sumarum, u našoj sredini niko se, kad je reč o analizi multikulturalizma, ni izdaleka ne može porediti sa Slobodanom Divjakom. O tome svedoči i činjenica da gotovo da nema sajta u Srbiji, ali i u inostranstvu, koji nije objavljivao isečke iz njegovih knjiga i studija.

Kao poklonik liberalno shvaćene moderne države, Slobodan Divjak se zalaže koncepciju liberalnog nacionalizma (patriotizma), pri čemu on podvlači razliku između njega i etnonacionalizma, pošto liberalni nacionalizam nije povezan sa favorizovanjem bilo kog etniciteta, već sa patriotskim odnosom prema vlastitoj državi, koja se, ukoluko je liberalno ustrojena, odnosi nepristrasno prema svim svojim građanima, bez obzira na njihov kulturno-etnički identitet.

U okviru sistematičnog razvijanja svoga shvatanja filozofije prava, naš filozof tretira sve dosadašnje tzv. humanitarne vojne intervencije kao suprotne modernom međunarodnom pravu i kao antiliberalno usmerene.Velika opasnost od takvih intervencija leži u tendenciji neposrednog moralizovanja prava i politike, čime se razara sam temelj na kojem počiva moderno pravo, a to je upravo njegova odvojenost od morala. Moralni principi se, naravno, mogu unositi u samo pravo tokom zakonodavnog postupka, ali kada se takav postupak okonča, onda se pozitivno pravo i moral moraju posmatrati kao dve striktno razdvojene sfere. U nedostaku pravne argumentacije, sve dosadašnje tzv. humanitarne vojne intervencije opravdavale su se uzvišenim moralnim principima iza kojih su se krili prizemni imperijalni apetiti.

Date intervencije su i antiliberalne, jer je jedna od osnovnih liberalnih postavki da se nijedan ustavno-pravni poredak, pa ni onaj sa liberalnim predznakom, ne sme ljudima nametati spolja, silom, već on mora biti izraz njihove slobodno izražene volje.

Suma sumarum, postoji široki konsenzus ne samo među filozofima, već i među teoretičarima iz drugih društvenih nauka, da je Slobodan Divjak jedini u našoj intelektualnoj sredini, služeći se metodom postupnog - korak po korak – i strogog logičkog izvođenja, razvio stanovište posebnog tipa liberalizma - “deontološkog liberalizma” kao učenja koje ne analizira društvene odnose već principe koji se nalaze u temelju modernog ustavno-pravnog poretka. U okviru takvog izvođenja, on je na suptilan, teorijski produbljen način osvetlio ključne probleme modernog doba i naše savremenosti – odnos između kulturne tradicije i prava, kulturnoetničkog i državnoteritorijalnog poimanja nacije, liberalizma, multikulturalizma i komunitarizma, supstancijalnog i formalnog, odnos između različitih oblika patriotizma, različitih interpretacija sopstva, razliku između liberalno shvaćenog pojma pravnog subjekta kao nosioca formalnih prava i subjekta kao nosioca partikularnog identiteta, pojam primata individualnih prava, razliku između negativnih i pozitivnih sloboda, premoderne i moderne demokratije, neempirijsko shvatanje vlasništva i slično. Sa stanovišta “deontološkog liberalizma”, on izlaže kritici sve druge koncepcije države i demokratije, uključiv i druge oblike liberalizma. Prema Divjakovom mišljenju, njegova koncepcija modernog prava u dobroj meri se uklapa u ustavno-pravnu tradiciju novovekovne parlamentarne Srbije na koju možemo biti ponosni. On tu posebno ističe Kraljevinu Srbije i kralja Petra Karađorđevića I Oslobodioca koji je vratio ustav iz 1888. i još ga više liberalizovao. Pri tome se Oslobodilac najviše oslanjao na spis Džona Stjuarta Mila O slobodi koji je lično preveo i napisao svoj predgovor koji mu je, po njegovom vlastitom kazivanju, služio kao orijentir za njegovu ustavnopravnu reviziju. U tom ustavu izvršeno je razdvajanje nacionalnog i etničkog utoliko što je u njemu nacionalnost izjednačena sa državljanstvom a etničko pripadništvo otpravljeno u sferu društva, kao što je to učinjeno u prvim građanskim državama na svetu.

Sve navedeno svedoči o tome da je Slobodan Divjak osobeni glas u našj teoriji a da njegov stvaralački opus spada u sam vrh naše teorijske misli posle Drugog svetskog rata.


Odjeci rezulata Divjakovog rada u zemlji i inostranstvu

Sva dela Slobodana Divjaka ušla su u teorijsku komunikaciju utoliko što se pominju i citiraju u knjigama i tekstovima drugih teoretičara, ne samo u Srbiji, već i u daljem inostrantvu i u svim republikama bivše Jugoslavije, od Makedonije do Slovenije. Divjak Slobodan je citiran iz 200 različitih izvora a ukupno je pominjan 274 puta. Među autorima koji su navodili Divjakove knjige i tekstove nalazi 42 strana autora, te se sa izvesnošću može konstatovati da je Slobodan Divjak najčešće citirani živi srpski teoretičar.
Videti podatke o citiranosti koji su dati u prilogu.

Divjakova knjiga Tradicionalni esencijalizam i pluralizam proglašena je u anketi nedeljnika NIN, od 18. Januara 2001, za knjigu godine 2000.

Dva dela Slobodana Divjaka ušla su u najuži izbor od tri najbolje knjige na takmičenju za knjigu godine Nikola Milošević koje organizuje Drugi Program Radio Beograda, dok je žiri spoljašnji. Ne mali broj intelektualaca smatra da Divjaku nijednom nije dodeljena prva nagrada samo zato što je u tom periodu bio direktor Radio Beograda.

Njegova knjiga Problem identiteta doživela je 2006. niz promocija, ali ne samo u Srbiji – Beograd, Novi Sad, Niš, Sombor, Zaječar, Zrenjanin - već i u Zagrebu , na poziv Srpskog kulturnog Društva Prosvjeta, i Ljubljani, na poziv Srpskog društva Mihajlo Pupin iz Ljubljane, kao i u Banja Luci. Na ovim poslednjim promocije govorili su eminentni teoretičari iz Srbije i dotičnih država.

Poslednja obimna Divjakova knjiga Teror uma ili teror nad umom (više od 500 kompjuterskih šlajfni) izazvala je veliku pažnju inteketualne javnosti jer je to jedina knjiga, ne samo kod nas već i u svetu, koja je u celini posvećena problemu odnosa postmodernizma prema čuvenom nemačkom filozofu prava Karlu Šmitu. Utoliko, ona nosi na sebi pečat izrazite autorove samosvojnosti. O toj knjizi je Institut za filozofiju i društvenu teoriju iz Beograda organizovao raspravu u kojoj su učestvovali mnogi naši istaknuti intelektualci. Na toj raspravi, koja je objavljena na Youtube-u, autor je dobio pohvale koje daleko nadilaze konvencionalni, rutinski karakter, i to ne samo za datu knjigu već za svoj celokupni stvaralački opus. Đorđe Vukadinović ga je označio kao najboljeg živog srpskog političkog filozofa. Trivo Inđić je istakao da se Divjak, pri razmatranju Šmitovog dela, pokazao kao “prominentnija ličnost od Ljubomira Tadića i Slobodana Samardžića”, koji su pre njega pisali o ovom nemačkom misliocu. On je isto tako ocenio da Divjakovo delo predstavlja veliku rehabilitaciju filozofije prava u Srbiji.
Milenko Bodin, iako je izrazio neslaganje sa pojedinim Divjakovim stavovima, bez ikakvih rezervi je istakao „vrhunski karakter Divjakovih analiza i njegovu izuzetnu sposobnost da pravi velike sinteze krećući se u različitim oblastima i na različitim nivoima razmatranja.“

Aleksandar Ilić je naglasio da Divjakova knjiga predstavlja najdublje filozofsko utemeljenje liberalističkog učenja kod nas posle Drugog svetskog rata, tretirajući to učenje kao nešto što je u direktnoj suprotnosti sa savremenim tzv. vojninim humanitarnim intervencijama.

Jednodušna ocena svih učesnika u toj dinamičnoj raspravi bila je da je Slobodan Divjak na izuzetan način popunio veliku prazninu u našoj teoriji razvivši svoju koncepciju posebnog vida liberalizma – deontološkog liberalizma.