Skender KulenovićStojanka majka KnežopoljkaTvrdi povezBiblioteka Mladi daniZa razumevanje polazne pesnikove unutarnje situacije za pisanje, od znatne nam pomoći može biti jedan od iskaza u eseju "Iz humusa", kasnijeg ali sugestivnog i prekorisnog Kulenovićevog "objašnjenja" Stojanke majke Knežopoljke: - Sutra ovoj svetkovini, ustaloj iz mrtvih, treba da čitam pjesmu koju danas pišem, koja se juče, poslije svakog promašaja smrti, začinjala u meni i zaklinjala u meni da će biti prvi dah kojim ću dahnuti ako ostanem živ i koja sad u meni, duboko u nekakvoj mutnini, leži sklupčana u strašan jauk. Treba zastati kod smisaone intonacije navedene rečenice. Pesma je tu kao uzdah i jauk, dakle, posle izbegnute smrtne opasnosti, spontani glas živoga života, nikako bojevni poklič ili bludnica. Kao što Rastko Petrović, u tekstu "Opšti podaci i život pesnika", pominje raskinute "zakone socijalne" tokom albanske golgote velike srpske kolone u Prvom svetskom ratu i tadašnje granične egzistencijalne situacije, gde se biologija susreće i nesvesno meša sa arhetipom i pradrevnim mitom, tako i Kulenović dolazi do prvog iskaza Stojanke majke Knežopoljke u poredivim neprilikama. U onom evokativnom i poetičkom eseju "Iz humusa", opis je razvijan na dva plana: ličnom, a to je grčevito previranje tokom artikulacije pesme, i u slici kolektiva – obredno-ritualno označenoj, u jednodušnom oglašenju prvobitne žeđi za životom. Takva je baš scena kozaračkog kola: - Rukama i glasovima slili su se u jedno, a svaki je sâm, otišao je pomućenim očima i bogzna čime, bogzna kamo. Onda iz te mumljave, hoće - neće kao da se ispiljuju, počnu prve riječi, i ona se, u jednom neodredivom trenutku, već pretvorila u razgovijetnu i visoko zavitlanu pjesmu, koju pri predahu jednih odmah produžuju drugi, te mi se čini kao da to preda mnom zvoni sama neprekidnost. Nije ni ovo ustaljena slika partizanske zabave, nego plemenski obred u slavu održanja.4/3