ISBN: Ostalo
Godina izdanja: 1900 - 1949.
Autor: Domaći
Tematika: Istorija
Kulturno dobro: Predmet koji prodajem nije kulturno dobro ili ovlašćena institucija odbija pravo preče kupovine
Jezik: Srpski

odlično stanje

tri knjige ukoričene u jednu

RETKO U PONUDI!

Konstantin Jireček ISTORIJA SRBA 1911.
XVI, 423 str. ; 23 cm
Pedeset godina sveštenstva njegove svetosti Georgija Brankovića 1905.
282 str., [1] list s tablom ; 25 cm
Nikola Petrović i njegov dvor - epilog jedne sramne vladavine 1919.
45 str. + faks. ; 24 cm.

Georgije Branković (1830 — 1907) je bio srpski pravoslavni episkop temišvarski od 1882. do 1890. godine, a potom arhiepiskop karlovački i patrijarh srpski od 1890. do 1907. godine.

Bio je prvi tajni savetnik austrougarskog cara Franca Jozefa I, vitez Velikog krsta Leopoldovog reda, nosilac carskog ordena Gvozdene krune prvog stepena, srpskih Ordena belog orla i Sv. Save prvog stepena i kneževskog crnogorskog Danilovog ordena prvog stepena, član ugarskog Gornjeg doma i hrvatskog Zemaljskog sabora, nekadašnji upravitelj somborske Preparandije, počasni građanin Sombora i Karlovaca, jedan od najvećih dobrotvora koje je srpski narod imao.[1]


Đorđe Lazić-Ćapša, Bista Georgija Brankovića u parku aleji velikana u Kulpinu od 2013. godine

Sadržaj
1 Školovanje i ulazak u redove sveštenstva
2 Služba u Somboru
3 Put ka patrijaršijskom prestolu
4 Na novoj dužnosti (1890—1895)
5 Na prelomu dva veka (1896—1900)
6 Poslednje godine (1901—1907)
7 U službi crkve, prosvete, kulture i umetnosti (1890—1907)
8 Zaključak
9 Reference
10 Literatura
11 Spoljašnje veze
Školovanje i ulazak u redove sveštenstva[uredi | uredi izvor]
Georgije (Đorđe) Branković rođen je 13. marta 1830. godine u bačkom selu Kulpinu.[2] Otac Timotej je bio mesni paroh, a majka Jelisaveta poreklom iz ugledne somborske familije Bikarov. Polazeći 1833. godine da Božju službu vrši u Senti, Timotej je poveo i svoju porodicu. Đorđe je tamo od 1836. do 1840. godine pohađao i završio osnovnu školu. Školovanje je nastavio u Starom Vrbasu, gde se od 1809. godine nalazila Privatna latinska škola, koja 24. juna 1822. prerasta u Senioratsku evangelističku nižu gimnaziju.[3] Prva četiri razreda svršio je od 1841. do 1844. godine, a kao najbolji učenik dobio je na dar „Košutov zlatni dukat“. Peti i šesti razred okončao je u Baji, a 1847. i 1848. godine učio je i na tzv. filozofskoj školi u Nađkerešu. U revolucionarnoj 1848. godini Đorđe Branković napušta đačke skamije te postaje senćanski varoški podbeležnik. To traje do oktobra 1852. godine, kada je rešio da upiše bogoslovsku školu u Sremskim Karlovcima. Kao i pre, Branković se inteligencijom i marljivošću uvrstio u red najboljih učenika, završivši sa odličnim uspehom ovu školu u julu 1855. godine. Nedugo posle toga ga je zađakonio tadašnji episkop bački Platon Atanacković (1788—1867), inače prevodilac nekoliko knjiga Biblije, protivnik Vukovog pravopisa i potonji predsednik Matice srpske (od 1864. do 1867). Đorđe je tako postao đako na prvoj arhijerejskoj službi u obnovljenoj katedralnoj crkvi novosadskoj (6. decembra 1855). Samo nedelju dana kasnije, Georgije Branković je sa Jelenom Tešić iz Sente stupio pred oltar i primio Božju blagodat oličenu u jednoj od sedam svetih tajni - braku. Episkop Platon ga je primio u konzistorijalnu pisarnicu, a o Božiću 1856. i zapopio i dodelio već ostarelom i onemoćalom Timoteju za kapelana. Još kao veoma mlad sveštenik imao je veliku čast da ga episkop na Preobraženje (19. avgusta 1859) proizvede u čin somborskog paroha i protoprezvitera.[4]

Služba u Somboru[uredi | uredi izvor]
Sombor je tada bila lepa vojvođanska varoš, privredni i kulturni centar današnje zapadne Bačke, bogata opština koja je želela da ima svoga protu, pa je dala izjavu episkopu Platonu, da će onoga priznati za svoga prvoga paroha, koji bude postavljen za protoprezvitera somborskog.[5] Georgije Branković je već uoči prve nedeljne službe posetio sve tri crkve u Somboru, osnovne škole i varošku bolnicu, te tako označio polje na kom će delati.[6] Zahvaljujući revnosti mladog prote, u Somboru se, više nego u bilo kom drugom srpskom mestu na prostorima Austrougarske, slavilo ime Gospodnje. U crkvi je zadržao onaj dobar red, koji je zaostao od prote Vasilija Kovačića, jer je svaki dan držao celo pravilo, dakle i samu liturgiju, koja je u to vreme u celoj jerarhiji našoj posvednevno samo u Somboru držana. Pri bogosluženju uveo je dobar red i lepo pojanje, osobito u nedeljne i praznične dane. Često je propovedao i propovedi su mu bile veoma vešto sačinjene i u čisto jevanđeoskom duhu.[7] Još tada Branković pokazuje interesovanje i za druge sfere društvenog života i javnog rada, ne ograničavajući se isključivo na duhovna pitanja. Pokazao se kao najvrsniji član crkvene i gradske opštine i bačke županije, držeći nadahnute, a istovremeno odmerene govore i dajući zrele predloge. Tako je držanjem svojim i umešnošću zadobio veliku ljubav i poverenje kod mnogobrojnih tada zvaničnika u Somboru i okolini.[7]

Sve ovo je uslovilo da „Zemaljski školski savet“ u Temišvaru 1862. godine na mesto paroha i katihete Uroša Stojšića za upravitelja srpske učiteljske škole u Somboru naimenuje upravo Georgija Brankovića, čime otpočinje najplodniji period saradnje između srpske pravoslavne crkve i srpske Preparandije u Somboru.[8] Zahvaljujući njegovom pregnuću crkvena opština somborska je na mestu stare i za učenje već nepodesne školske zgrade, u kojoj se nastava odvijala još od 1780. godine, u porti pravoslavne crkve podigla novu, koja je u svom sklopu imala dve učionice, zbornicu, arhivu i biblioteku. Posle više od tri decenije i ova zgrada je prestala da odgovara svojoj nameni, pa je Georgije Branković, tada već srpski patrijarh, 1895. godine podario učiteljskoj školi novi dom. Nalazio se na vencu Radomira Putnika i u njemu su učitelji učitelja predavali sve do 1948. godine.[9] Pod kupolom kule je stajao natpis ispisan zlatnim slovima Georgije Branković, Patrijarh, Narodu Srpskom, a kod ulaza se nalazila granitna crna ploča sa grbom Patrijaršije srpske i tekstom:

ZDANjE OVO PRAVOSLAVNE SRPSKE VEROISPOVEDNE UČITELjSKE ŠKOLE PODIGAO JE GEORGIJE BRANKOVIĆ
ARHIEPISKOP KARLOVAČKI, MITROPOLIT I PATRIJARH SRPSKI, BIVŠI OKRUŽNI PROTA I PAROH SOMBORSKI, KAO I UPRAVITELj TE UČITELj-
SKE ŠKOLE, ZA VREME SREĆNE VLADAVINE NjEGOVOG CARSKOG I APOSTOLSKOG KRALjEVSKOG VELIČANSTVA FRANCA JOSIFA I-OG I PREDAO PRAVOSLAVNOJ SRPSKOJ CRKVENOJ
OPŠTINI SOMBORSKOJ U AMANET, KAO ZNAK SVOJE
LjUBAVI PREMA NARODNOJ PROSVETI, GODINE 1895.[10]
Georgije Branković je bio glava ove ugledne i za srpski narod veoma bitne ustanove do 1872. godine. Međutim, pošto je Srpski narodno-crkveni sabor održan 1871. godine, vodeći se XXXVIII ugarskim zakonskim člankom iz 1868, sve pravoslavne srpske narodne škole, pa samim tim i Učiteljsku školu u Somboru, stavio pod neposrednu vlast srpskog narodno-crkvenog Školskog odbora u Sremskim Karlovcima, Branković je sa mesta patrijarha brinuo o redu i napretku ove institucije sve do svoje smrti 1907. godine. Isti Sabor je produžio trajanje tečaja u Učiteljskoj školi na tri godine.

Počev od 1861. pa do 1879. godine, a potom i 1881, prota Branković je biran za predstavnika sveštenstva Somborskog okruga (somborsko-staparsko-subotičkog izbornog sreza) na svim srpskim narodno-crkvenim saborima, učestvujući uvek i u radu Saborskog Odbora kao najvredniji član sveštenstva, starajući se o naprednom uređenju i boljitku crkve i škole, sveštenstva i učiteljstva.[11] Tako je prisustvovao Saboru iz 1865. godine na kom je došlo do prvog ozbiljnijeg sukoba predstavnika naroda i jerarhije, jer je Svetozar Miletić zatražio da narod dobije veći upliv u upravljanju Saborima, sa čime se jerarhija nije složila. Na prvom autonomnom Saboru iz 1869. godine, kada je patrijarh po prvi put predsedavao bez prisustva kraljevskog komesara, Miletić je insistirao da se patrijarhu to pravo oduzme. Već sledeće godine je vođa narodne stranke uspeo da progura predlog Ustrojstva sabora u 26 članova, što je bio korak ka momentu kada bi Sabor mogao da preuzme svu crkvenu vlast.[12] Georgije Branković je pre izbora (za patrijarha-prim. R. Ž.) bio više uz narodnu stranku[13], ali kasnije se to menja, pa će on sve do kraja života biti nepravedno proglašavan za najvećeg neprijatelja autonomije. Brankovićeva delatnost je na najbolji način demantovala te uvek stranački obojene optužbe.

Georgije Branković je u Somboru počeo da plete venac svojih dobročinstava, uvrstivši se u red najvećih srpskih dobrotvora. Ostalo je zabeleženo da je na polzu naroda dao više nego svi poglavari Karlovačke mitropolije posle Stefana Stratimirovića zajedno.[14] Na njegovu inicijativu je episkop bački Platon Atanacković osnovao zadužbinu „Platoneum“. Branković je marljivo prikupljao sva dugovanja koja su učinjena ovoj instituciji, pa su u jednom momentu njena novčana sredstva dostigla sumu od 22.000 forinti, što je bilo dovoljno da se stipendira petnaest siromašnih pripravnika u Učiteljskoj školi. Tome treba dodati podatak da je Branković vlastitim sredstvima svake godine davao materijalnu potporu još nekolicini vrednih a siromašnih učenika.[15] Prikupljao je milostinju i potporu za srpske crkve i škole, a njegovim zalaganjem somborska opština je sakupila 40.000 forinti i time finansirala nov ikonostas sa pozlatom, delo akademskog slikara Pavla Simića.[16]

Put ka patrijaršijskom prestolu[uredi | uredi izvor]
Još dok se nalazio na mestu upravitelja Učiteljske škole u Somboru, Georgije Branković je posle jedanaest godina braka obudoveo, ostavši sa dve kćeri i jednim sinom.[16] O njegovom životu u periodu od 1866. do 1882. godine istorijski izvori uglavnom ćute. Zna se da je do 1872. godine stajao na čelu Učiteljske škole, a nalazi se i u redovima poslanika na srpskim narodno-crkvenim saborima. Bez sumnje, Branković je za sve to vreme napredovao u crkvenoj hijerarhiji, jer 7/19. maja 1882. postaje član Arhijerejskog sinoda. Posle svega četiri dana obukao je crnu monašku rizu, a 6/18. juna biva proizveden za arhimandrita manastira Kovilja. Patrijarh German Anđelić, episkop budimski Arsenije i episkop bački Vasilijan posvetili su 1/13. jula 1882. Georgija Brankovića za temišvarskog episkopa. Episkopsku službu je vršio narednih osam godina, ostavši upamćen kao učitelj pravde i istine, učitelj mira, učitelj bratske ljubavi i sloge.[17] Isključivo njegovim zalaganjem Temišvarska eparhija je dobila svoj eparhijski fond, u kome se do momenta kada Branković odlazi na mesto patrijarha (1890. godine) nalazilo 15.000 forinti,[18] a 1905. čitavih 50.000 forinti[19] Što je još važnije, zaslugom episkopa Brankovića uspostavljen [je] u njoj (Temišvarskoj eparhiji-prim R. Ž.) pređe poremećen zakoniti poredak.[20]

Dotadašnji patrijarh German Anđelić umro je 26. novembra 1888. Postavljen carevim ukazom, uprkos činjenici da je na saboru 1881. dobio svega dvanaest glasova (nasuprot njemu, episkop budimski Arsenije Stojković je zadobio poverenje čak pedeset trojice saborskih poslanika). Anđelić je postao najžešći protivnik narodne stranke i Svetozara Miletića lično. Zato se od novog patrijarha očekivalo da svojim autoritetom izmiri srpsku svetovnu i duhovnu elitu. Drugi, ne manje značajan zadatak, odnosio se na uređenje crkvenih prilika za koje su savremenici govorili da se nalaze u desperatnom stanju, ilustrujući to sledećim primerima: Moralno obrazovanje naroda jako je udaljilo natrag. Bogoslovija je u desperatnom stanju. Manastiri nisu uređeni. Nema discipline, nema dovoljno nadzora, nema prave, snažne i svesne uprave nigde. U tim tvrdnjama se išlo toliko daleko, da je vreme u kom se birao naslednik Germana Anđelića proglašavano za najteže i najsudbonosnije od kada su Srbi pod Arsenijem III Čarnojevićem došli na te prostore.[21]

Novi patrijarh nije nije odmah izabran, jer se, po rečima episkopa Vasilijana, Austrougarska plašila demonstracija, koje su mogle izbiti zbog obeležavanja petstogodišnjice Kosovskog boja i stogodišnjice francuske revolucije.[22] Zbog toga je srpski narodno-crkveni sabor tek 21. aprila 1890. izabrano Georgija Brankovića (trideset osam glasova), davši mu prednost u odnosu na episkopa gornjokarlovačkog Teofana Živkovića (jedanaest glasova) i episkopa budimskog Arsenija Stojkovića (tri glasa). Svog favorita nije imalo osamnaest saborskih poslanika. Car Franc Jozef I potvrdio je izbor 24. aprila, poslušavši savete ugarskog ministra-predsednika, ministra bogočasti i javne nastave grofa Albina Čakija i bana Hrvatske, Slavonije i Dalmacije grofa Dragutina Kujen Hedervarija. Narodne stranke su u svojim javnim glasilima pozdravile novog, zakonito izabranog patrijarha. Sloga nije dugo potrajala, pa su se narodnjaci ubrzo svom žestinom obrušili na patrijarha Brankovića, optužujući ga za izdaju srpske autonomije, ne uzimajući u obzir da je on prema Mađarima, sa kojima je imao da se nosi, odlučno branio svoja mitropolitska i narodna prava.[23]

Na svečanosti koja je upriličena povodom ustoličenja novog patrijarha, održanoj 29. aprila u Sabornoj crkvi u Sremskim Karlovcima, Georgije Branković je načelno izložio svoj program: Čiste ruke u svemu i svačemu, jasna i otvorena iskrenost u svakoj radnji i preduzeću, čvrst karakter, dobra volja i neumorna težnja za sve ono, što se kloni na dobro, na korist i na unapređenje svete pravoslavne crkve i škole i prosvete, a u granicama crkvenih i zemaljskih zakona.[24]

Na novoj dužnosti (1890—1895)[uredi | uredi izvor]
„ Vi starešine, Vi poglavari svetski i
duhovni, Vi očevi i matere, prethodite

potčinjenima Vašima, domaćima i dečici

Vašoj, dobrim i lepim ovim hrišćanskim

primerom; ištite od svakoga mira i blagovoljenja,

da bude danas radost naša opšta i savršena!

Ne budite više robovi zlobe, zavisti, pakosti

i uvrede. Budite slobodni, budite sinovi

Božiji i nasljednici Božiji!

”
Osvećenje kamena temeljca nove karlovačke gimnazije i bogoslovije prvo je što je Georgije Branković uradio kao mitropolit karlovački i patrijarh srpski. Potom je kao predsedavajući 30. aprila otvorio prvu sednicu crkveno-narodnog sabora. Tom prilikom su poslanici izabrali saborski odbor i Odbor petnaestorice, kojima je palo u zadatak da pripreme predloge raspravnom odboru za organizacioni rad na polju narodno-crkvene autonomije. Došavši na mesto patrijarha, Branković je istovremeno postao član ugarskog gornjeg (magnatskog) doma, delimično zajedničkog ugarsko-hrvatskog Sabora i trojedničkog zemaljskog sabora, kao i tajni carev savetnik. Zakletvu je položio 22. maja. U oktobru je sazvao eparhijsku skupštinu i na njoj dao podsticaj za osnivanje eparhijskog fonda, kojim bi se trajno rešilo pitanje finansiranja crkvenih opština. Započeo je i dugotrajan posao usmeren na uvođenje reda u pojedinim manastirski upravama. U novembru su otpočele sednice Zemaljskog Sabora u Zagrebu, gde posle prijema kod bana Kujen Hedervarija, učešće uzima i srpski patrijarh. U prvim godinama svog patrijarhovanja Branković nije propustio ni jednu priliku da zatraži i bude primljen u previšnju audijenciju kod cara, zadržavši takav običaj sve do kraja života, starajući se da te posete uvek idu u prilog dobra i napretka srpskog naroda, crkve i njegovog kulturnog života. Tokom 1891. audijencije su upriličene u Temišvaru i Pečuju.

U prvim godinama trebalo je rešiti i patrijarhovo stambeno pitanje. Rezidencija prethodnih srpskih patrijarha u Sremskim Karlovcima postala je tesna i neadekvatna, pa je Georgije Branković 1892. godine odlučio da sagradi novu, poverivši taj posao arhitekti Vladimiru Nikoliću. Fond u koji su se slivala sredstva namenjena podizanju novog patrijaršijskog doma ustanovljen je još u doba mitropolita Stefana Stratimirovića, koji je priložio 50.000 forinti. Suma je do 1891. narasla na više od 272.000 forinti, pa se, nakon osvećenja temelja moglo početi sa gradnjom.

Jedna od najkrupnijih zasluga patrijarha Georgija je pokretanje „Srpskog Siona“, nedeljnog lista za crkveno-prosvetne i autonomne potrebe Srpske pravoslavne mitropolije karlovačke. Značaj ovakvog glasila shvatali su i prethodni srpski jerarsi, ali su svi njihovi napori usmereni u tom pravcu uglavnom postajali uzaludni zbog konstantne oskudice u novcu. German Anđelić je 1868. počeo da izdaje Besedu. Dragocena zbog mnoštva objavljenih izvora za istoriju Srba u Habzburškoj monarhiji, nija uspela da pretraje više od dvadeset dva broja. U periodu od 1884. do 1890. izlazio je Glas istine i to dva puta mesečno. Zahvaljujući jedino pregnuću Georgija Brankovića, ova tužna sudbina je zaobišla Srpski Sion. Pod uredništvom Save Petrovića 7. januara 1890. izašao je prvi, a 7. avgusta 1908, kada je urednik bio Dimitrije Ruvarac, i poslednji broj ovog časopisa. U sklopu Srpskog Siona izlazio je službeni deo, ispunjen zvaničnim aktima, duhovne pesme, poslanice, crkvene propovedi i besede, članci i rasprave, živopisi, čitulje, beleške, oglasi i stečajevi, prikazi i preporuke knjiga i listova, itd. Odluku o pokretanju lista za službene publikacije, okružnice, edikte... doneo je Sveti arhijerejski sinod na sednici održanoj 23. oktobra 1890. Trebalo je da se izdržava pretplatom i oglasima. Srpski Sion je izlazio jednom nedeljno, a godišnja pretplata je iznosila četiri forinte za Austrougarsku i Bosnu i Hercegovinu, a pet forinti za strane zemlje. Prvi broj je štampan u 2.500 primeraka, podeljen je svim srpskim pravoslavnim crkvenim opštinama i parohijskim zvanjima u arhidijecezi karlovačkoj. Veliki događaj za Srpski Sion predstavljao je dolazak Dimitrija Ruvarca na mesto urednika, koji je započeo sistematsko objavljivanje izvora za istoriju karlovačke mitropolije. O odlučujućoj ulozi patrijarha Georgija za izdavanje Srpskog Siona govori i podatak da je časopis svog osnivača i pokrovitelja nadživeo samo za godinu dana. Za vreme patrijarha Georgija u karlovačkoj dijecezi su pokrenuta još dva crkvena lista: Bogoslovski glasnik od 1902. i Dobri pastir 1905. u Pakracu.[25]

U prvim godinama patrijarhovanja pred Georgijem Brankovićem se našao zadatak da dovrši dvadeset godina dug rad na organizaciji srpske autonomije. Mesto za takvu delatnost bio je narodno-crkveni sabor. Okupljanje poslanika u 1892. godini narod je dočekao sa ne malom radošću, jer je bio svestan katastrofalnog stanja u crkvama i školama. Javna glasila narodnih stranaka su uoči sabora otpočela žestoku kampanju protiv crkvenih vlasti, optužujući ih za nemar i predstavljajući ih kao jedine vinovnike nedostatka discipline i reda u manastirima. Samom patrijarhu se spočitavalo neprijateljstvo prema saboru, u čemu je viđen uzrok njegovog dvogodišnjeg nesazivanja. Srpski Sion, časopis koji je izlazio sa blagoslovom Svetog sinoda, davao je potpuno drugačiju sliku stvari, po kojoj su crkveni poglavari bili jedini istinski branioci autonomnih prava u zemljama krune Svetog Stefana. Na otvaranju sabora patrijarh je naglasio da ni jedan dotadašnji ovakav skup narodnih predstavnika nije imao toliko važan i obiman materijal za raspravu. Trebalo je jednom za svagda urediti celokupnu narodno-crkvenu autonomiju, i to donošenjem crkvenog ustava, organizovanjem škola i drugih prosvetnih institucija, izglasavanjem budžeta za 1893. godinu, uvođenjem penzionog fonda za udovice i siročad, donošenjem Pravila službe svih organa narodno-crkvene autonomije, itd. Na taj se način želelo prevazići dotadašnje stanje, za koje je bilo karakteristično sveprisutno ograničavanje autonomije od strane ugarske vlade. Predlog narodno-crkvenog ustava primljen je za podlogu nove debate 16. novembra, posle deset dana rasprave. Saboru Hrvatske, Slavonije i Dalmacije i Zemaljskoj vladi u Zagrebu su upućene dve predstavke kojima se traži zaštita srpskih veroispovednih škola. Sabor je 30. novembra odložen na neodređeno vreme, jer su patrijarhove molbe za odobrenje novog sazivanja odbijene kako 1893, tako i 1894. godine, sa obrazloženjem da se to čini navodno samo zato što nisu izmireni svi pređašnji saborski troškovi. Pravi uzroci su bili mnogo ozbiljniji, i sadržavali su se u namerama ugarske vlade da što je više moguće ograniče srpsku autonomiju i onemogući institucionalno protivljenje Srba tada aktuelnim crkveno-političkim reformama.[26]

Sabor iz 1892. je pod predsedništvom patrijarha Georgija doneo odluku o osnivanju Mirovinskog fonda za udovice i sirotnu decu srpskog pravoslavnog svetovnog sveštenstva u srpskoj mitropoliji karlovačkoj. Uplate, ne manje od 200, a ne više od 600 forinti, mogli su da izvrše svi sveštenici, profesori bogoslovije svešteničkog reda, veroučitelji, dušepopečitelji i svršeni klirici (kandidati za sveštenički čin). Drugi korak da se sveštenička delatnost učini efikasnijom, načinjen je u novembru 1893, kada su doneta Pravila za Svešteničko udruženje. Međutim, ova institucija nije zaživela, pošto je izostala previšnja potvrda iz Beča.[27]

Zalaganjem patrijarha Georgija u manastiru Hopovu je 1893. osnovana monaška škola, gde su monasi izučavali svetovne, ekonomske i pre svega bogoslovske predmete. Ova škola je zatvorena posle šest godina, dobivši zamenu u Manastirskom seminaru u Sremskim Karlovcima. Iste godine je patrijarh održao parastos i u zidu kapele manastira Rakovca pohranio kosti mitropolita beogradsko-karlovačkog Vićentija Jovanovića, koje su tada, posle čitavih 150 godina našle večni mir. Naporan patrijarhov rad u 1893. godini krunisan je ordenom gvozdene krune prvog stepena, darom cara Franca Jozefa.

U naredne dve godine napori patrijarha Georgija bili su usmereni na odbijanje dva agresivna napada na srpsku narodno-crkvenu autonomiju. Naime, Donji i Gornji dom državnog ugarskog Sabora započeli su 1894. oblikovanje crkveno-političkih reformi. Sadržane u odlukama o uvođenju građanskog braka, državnih matičnih knjiga rođenih, venčanih i umrlih, te u pitanju o veri dece iz mešovitih brakova, one su okarakterisane ne samo kao krnjenje autonomnih prava, već i kao udar na samu dogmu pravoslavlja.[28] Ne bi bili zanemarljivi ni novčani gubici srpskih crkvenih opština. Srbi su protestovali na zborovima u Novom Sadu, Sentomašu (Srbobranu), Kuli, Velikoj Kikindi, Starom Bečeju, Molu, Senti, itd, a talas nezadovoljstva se proširio čak do Srema, Hrvatske i Slavonije. Nije izostala ni patrijarhova reakcija. U Sremske Karlovce se 7. aprila 1894. slilo oko 15.000 duša, od čega čak dvesta sveštenika. Stav naroda bio je jasan, pa je patrijarhu ostajalo da se što bolje pripremi za debatu u Gornjem domu ugarskog Sabora. Kada je 26. aprila zatražio reč, njegovo izlaganje se baziralo na činjenici da brak ima odliku svete tajne, i da ga kao takvog civilne vlasti ne mogu ozakoniti. Njihovo mešanje nazvao je udarom na slobodu veroispovesti. Nije zaboravio da istakne specifikum grčko-istočne srpske mitropolije, čija je duhovna uprava prevazilazila ugarske granice i protezala se na Hrvatsku i Slavoniju, gde zakon o građanskom braku ne bi važio, pa bi nastupila, kako je patrijarh istakao, ni manje ni više nego šizma. Zakonski predlog nije uspeo da na glasanju 28. aprila dobije potrebnu većinu, pošto su i predstavnici katoličkog klera bili protivni njegovom usvajanju. Bez obzira na to, građanski brak je posle izvesnog vremena ozakonjen, pa ne čudi patrijarhovo obraćanje caru u septembru 1894, u kome ističe da se srpski narod nalazi u stanju velikog nezadovoljstva.

Drugi nasrtaj na srpska autonomna prava izvršio je ugarski ministar-predsednik baron Banfija 1895, želeći da protivno Georgijevoj volji postavi dr Emilijana Radića za budimskog episkopa. S tim ciljem je kod cara isposlovao sazivanje Svetog arhijerejsog sinoda. Patrijarh se takvom obliku mešanja usprotivio prilikom otvaranja Sinoda 18. septembra. Nastojanja barona Banfija nisu urodila plodom. Emilijan Radić nije postao episkop, ali je postao jedan od najljućih patrijarhovih neprijatelja, žestoko ga optužujući za razne pronevere. Radić u tome nije bio usamljen-pristalice radikala, okupljeni oko stranačkog glasila Zastava, ispaljivali su svoje otrovne strele na patrijarhovu ličnost. U ovom odijumu čije se trajanje proteglo sve do smrti Georgija Brankovića, učešće su uzeli i Jaša Tomić, Stevan Jović Krunislav, urednik časopisa Straža i Jovan Grujić Jota, urednik Srpskog naroda. Koreni ovog sukoba su mnogo stariji i neuporedivo ozbiljniji, a leže u borbi crkvene jerarhije i narodnih stranaka za prevlast na srpskim narodno-crkvenim saborima. Što se tiče pomenutih pronevera, Dimitrije Ruvarac je 1924. objavio knjigu Parnica Saborskog odbora protiv naslednika patrijarha Georgija Brankovića radi nepripadnog obogaćenja patrijarhova na štetu srpskih narodno-crkvenih fondova, gde veoma iscrpno i sistematično ukazuje na sav besmisao optužbi za nesavesno rukovanje crkvenim fondovima, koje su godinama pritiskale i unesrećivale starog patrijarha.[28]

Na prelomu dva veka (1896—1900)[uredi | uredi izvor]
Nesuglasice se ugarskim ministrom-predsednikom su se nastavile i tokom 1896. Na patrijarhov zahtev da se Sinod održi 25. februara nije stigao vladin odgovor, pa je sastanak odložen do 5. maja. Baron Banfi je zarad prevazilaženja očigledne krize 14. marta 1896. sazvao konferenciju kojoj su prisustvovali ministar prosvete Vlašić, hrvatski ban Kuen Hedervari, patrijarh Georgije sa svojim sekretarom dr Lazom Sekulićem, skoro svi srpski poslanici u ugarskom saboru i mnogi drugi. Banfi je postavio pitanje da li sabor može da donese jedan jedinstven statut kojim će biti obuhvaćeni svi aspekti srpske autonomije. Srbi su insistirali da sami, bez ikakvog oktroisanja reše ta pitanja, predlažući ugledanje na rumunski model autonomije. Međutim, ugarska vlada nije imala sluha za takve zahteve, pa su izostali iole ozbiljniji zaključci. Dokaz tome je i ponovno odbijenje patrijarhove molbe da se sabor održi 1896. Ionako tešku situaciju ugarski premijer je dodatno komplikovao, insistirajući na besmislenim stvarima, kao što je npr. zahtev da mu se zapisnici saborskog odbora šalju prevedeni na mađarski jezik. Na sreću, među najvišim ugarskim zvaničnicima je bilo i nekoliko dobrih patrijarhovih prijatelja. Tako su Fehervari, ministar i najstariji vitez vojničkog ordena Marije Terezije, Fedor baron Nikolić i ban Kuen Hedervari uvek i na svakom mestu štitili integritet Georgijeve ličnosti. Patrijarh nije imao nevolja samo sa strancima, već i sa pripadnicima sopstvenog naroda. Rezultati Brankovićevih pokušaja da pomiri crkvene velikodostojnike i narodne stranke bili su minorni, jer su se radikalski ataci na patrijarhovu ličnost nastavili, izgubivši i poslednju dozu objektivnosti i dobrog ukusa.

Dozvola za održavanje narodno-crkvenog sabora je stigla 1897. Pripreme su se poklopile sa izbornom kampanjom narodnih stranaka, koje nisu prezale da za plačevno stanje narodno-crkvene autonomije, pored ugarske vlade, krivicu svale i na episkopat, pa i na samog patrijarha. Sazvan u takvim okolnostima, Sabor se najpre morao pozabaviti narodnom prosvetom, koja je sve više izmicala iz srpskih ruku i padala pod uticaj ugarskih državnih vlasti. Sa druge strane, vlada je očekivala da sabor napokon donese narodno-crkveni ustav. Kako je većina poslanika izbegavala da se izjasni po ovom pitanju, opravdano strahujući da će ugarska vlast to iskoristiti za nova ograničenja na autonomnom polju, kraljevski poverenik je 15. jula prekinuo besplodna zasedanja. Patrijarh Georgije je bio pristalica donošenja ustava, pa je odluka saborske većine za njega predstavljala još jedno razočarenje u nizu.[29]

Satisfakcija je dolazila sa druge strane. Stanovnici velike šokačke crkvene opštine Santova izrazili su 1899. godine želju da kolektivno pređu u pravoslavnu veru. Tim povodom su od patrijarha dobili prigodnu arhipastirsku poslanicu, a da bi ih učvrstio u nameri koja je predstavljala presedan u odnosima katolika i pravoslavaca na tim prostorima, kupio je kuću i zemlju na kojoj su podignute škola i crkva i poklonio ih Santovljanima.

Na Vidovdan 1900. su se u Sremskim Karlovcima proslavljala dva jubileja-sedamdeseti rođendan i desetogodišnjica patrijarhovanja Georgija Brankovića. Tom prilikom je slavljenik osveštao mesto na kome će nešto kasnije biti sagrađen bogoslovski seminar. Na svečanosti su u čast poglavara srpske pravoslavne crkve u Austrougarskoj članovi hora bogoslovske omladine otpevali njemu posvećenu himnu.[30]

Poslednje godine (1901—1907)[uredi | uredi izvor]
Patrijarh se posle proslave zaputio u Budimpeštu na poklonjenje caru, iskoristivši tu priliku da čestita venčanje prestolonaslednika Franca Ferdinanda sa groficom Sofijom Hotek. U Beču se u to vreme kao persona grata vladarske kuće nalazio tada već teško bolestan srpski kralj Milan Obrenović. Kada je 29. januara 1901. preminuo, Georgije je, posle pokušaja da se izgovori slabim zdravljem, ipak prihvatio carev poziv da prisustvuje opelu u srpskoj crkvi u Beču.[31] Kraljevo telo je 3. februara stiglo u Sremske Karlovce, pa je patrijarh održao pomen.

U leto 1901. savremenici beleže brojne aktivnosti patrijarha Georgija. Tako je 13. juna izvršio osvećenje temelja narodnog doma, predviđenog da se u njemu održavaju sednice narodno-crkvenih sabora i smeste sve mitropolijske sa upravom narodnocrkvenih fondova, bibliotekom i muzejom. Samo deset dana kasnije osvećen je i obnovljeni hram Svetog Nikolaja u manastiru Grgetegu, kojim je upravljao otac srpske kritičke istoriografije, arhimandrit Ilarion Ruvarac. Na ovom mestu može se opaziti korenita promena u stavu monaštva prema Georgiju Brankoviću. S početka nepoverljivi prema čoveku koji je dolazio iz redova belog sveštenstva, počeli su na njega da gledaju kao na najvećeg zaštitnika srpskih manastira. Po rečima arhimandrita Ruvarca, za prvih jedanaest godina Georgijeve uprave srpskom mitropolijom karlovačkom, obnovljeni su gotovo svi fruškogorski manastiri (Hopovo, Krušedol, Velika Remeta, Šišatovac, Beočin, Kuveždin, Bešenovo i Vrdnik). Takav napor u očuvanju i unutrašnjem uređivanju manastira nije učinio ni jedan dotadašnji mitropolit-patrijarh. Ni u ovoj godini nije izostalo priznanje patrijarhovom minulom radu-Aleksandar Obrenović mu je 16. jula poslao orden Belog orla prvog stepena, najviše srpsko odlikovanje. Ipak, najveći uspeh je usledio u mesecu decembru, kada je saborski odbor primio izveštaj o okončanju radova na izgradnji srpskog pravoslavnog bogoslovskog Seminara.

Trebalo je da prođe čitavih pet godina da bi se ponovo sastao narodno-crkveni sabor (1897—1902). Na izborima za ovaj sabor radikali su, otvoreno koketirajući sa ugarskim vlastima, dobili najviše mandata. Želeći stišavanje stranačkih razmirica i usmeravanje energije u pravcu narodnog boljitka, patrijarh Georgije je 30. maja na otvaranju istakao kako poslanicima treba da je pred očima celina, a ne deo; cela crkva i ceo narod, a ne jedna stranka.[32] Ni ovoga puta njegove reči nisu pale na plodno tle, jer dok je saborska manjina od cara tražila zaštitu od neprekidnog kidisanja na narodno-crkvenu autonomiju, radikali su, po mišljenju svedoka tih vremena, ponizili sabor do proste registrature onoga, što preda nj dođe dozvolom bezuslovno blagonaklone vlade.[33]

I pored svih nedaća, postizan je izvestan napredak u pojedinim oblastima života Srba u Austrougarskoj, uglavnom zaslugom patrijarha Georgija. Primer je dragocena zaostavština Save Tekelije, koja 1902. prelazi iz nadležnosti Budimpeštanske srpske pravoslavne crkvene opštine pod upravu Patronata, na čijem se čelu nalazio mitropolit karlovački i patrijarh srpski. Georgije je nedugo posle toga stao u zaštitu verske nastave na srpskom jeziku, odbivši predstavku profesorskog zbora državnih gimnazija u Temišvaru, kojom se zahtevalo da veronauka pravoslavne veroispovesti bude u ugarskim državnim srednjim školama predavana na mađarskom jeziku.

Tokom 1904. i 1905. godine su pojačane aktivnosti srpske jerarhije sa ciljem da se donošenjem jednog zakona urede interkonfesionalne prilike u Kraljevini Hrvatskoj i Slavoniji. Na sednici Srpskog saborskog kluba u Zagrebu patrijarha Georgija je predstavljao episkop Mihailo Grujić. Hrvatskoj vladi, od koje je dobijeno obećanje da će izraditi traženi zakon, uputili su zahtev za aktivnim učešćem predstavnika srpskog naroda u pisanju tog pravnog akta.

U životu patrijarha Georgija Brankovića, ali i cele karlovačke mitropolije i srpske patrijaršije 1905. godine je imala posebnu simboliku. Tada je taj duhovni pastir srpski proslavio zaista fascinantan jubilej-pedeset godina svešteničke službe. U Sremskim Karlovcima je formiran Odbor zadužen za organizaciju centralne proslave, a predsedavao mu je rektor karlovačkog bogoslovskog učilišta, prota stavrofor Jovan Vučković.[34] Car je patrijarha odlikovao visokim viteškim ordenom, Velikim krstom Leopoldovog reda, i na taj način mu odao priznanje za dobra učinjena državi i kući Habzburga. Miron Nikolić, najstariji episkop, predao mu je belu kamilavku, znak najviše crkvene vlasti, istu onakvu kakvu je, po jednoj ruskoj legendi, car Konstantin Veliki dao papi Silvesteru. Somborci su ga proglasili za počasnog stanovnika grada u kome je započeo svoju plodnu duhovničku karijeru. Čestitke su stizale sa svih strana-od najviših državnih i autonomnih vlasti, vojske, monaštva i svetovnog sveštenstva, prosvetnih zavoda, različitih udruženja, uglednih pojedinaca, itd. Ipak, najveće priznanje svom patrijarhu iskazao je srpski narod, koji je ispunio sve kutke karlovačkih ulica, pretesnih da toga 5. decembra prime sve one koji su želeli da prisustvuju svečanosti. U spomen na svoj veliki jubilej patrijarh je osnovao Propovedničku zakladu i u istu priložio 20.000 kruna, a karlovačkoj katedralnoj crkvi darovao zvono vredno 13.500 kruna.[35]

U službi crkve, prosvete, kulture i umetnosti (1890—1907)[uredi | uredi izvor]
Srpska povesnica svakojako će zabeležiti krupnim slovima da smo živeli u kobnom dobu; pa neka uz to zabeleži svetlim slovima da smo tome dobu bili dorasli.

— Patrijarh Georgije Branković
Značaj postojanja srpskih narodnih osnovnih i drugih škola shvatali su svi srpski mitropoliti i patrijarsi u Habzburškoj monarhiji, počev od Arsenija III Čarnojevića. Za Georgija Brankovića se pouzdano može reći da je na tom polju učinio više od svih svojih prethodnika. Stanje koje je zatekao prilikom stupanja na patrijaršijski presto teško da je bilo kome moglo ulivati optimizam. Posle razvojačenja Vojne krajine 1871. donet je novi zakon za škole u preostaloj Hrvatsko-slavonskoj i Banatskoj krajini, po kome su čisto komunalne škole dobile pravo prvenstva nad konfesionalnim školama. U praksi je to za srpske autonomne vlasti značilo gubitak jurisdikcije nad oko 200 osnovnih škola. Ukoliko bi pored komunalne neka crkvena opština želela da ima konfesionalnu školu, morala je da se prihvati finansiranja i jedne i druge. Iz ovoga se jasno vidi u kakvoj je oseci moglo da bude osnovno obrazovanje na srpskom jeziku. Tri decenije posle prvog velikog udara, sličan scenario je sačekao i Georgija Brankovića. Rečju, zakonski članak br. XXVI ugarskog sabora iz 1893. propisao je sumu od 300-400 forinti za minimalnu učiteljsku platu. One opštine koje to sebi nisu mogle da priušte, dobijale su pomoć od države, ali su istovremeno gubile pravo da samostalno biraju i smenjuju učitelje. Time su Srbi u septembru 1893. ostali bez još 55 svojih škola, ostavši na cifri od 413 narodnih osnovnih škola sa oko 30.000 učenika.[36] Valja napomenuti da je 1889/1890. u karlovačkoj dijecezi postojalo samo sedam srpskih veroispovednih škola-u Zemunu, Mitrovici, Sremskim Karlovcima, Čereviću, Beočinu, Osijeku i Vinkovcima.[37]

Jedan od prvih poteza kojim je patrijarh Georgije pokušao da podigne na noge srpske narodne i veroispovedne škole, bilo je osnivanje Fonda Sv. Save, u koji je kao prvi prilog 14. januara 1894. uplatio 20.000 kruna. Među donatorima pronalazimo srpsku pravoslavnu crkvenu opštinu Novi Sad, upravni odbor Matice srpske, Sombor, Veliku Kikindu, itd. Ipak, čini se da patrijarh nije bio zadovoljan odzivom, pošto dobar deo svoje Božićne poslanice za 1895. posvećuje pitanju novoosnovanog fonda, pozivajući narod na uplatu, kako se ne bi desilo da srpsko školstvo ostane siroče i da nam naočigled propadne.[38] Bilo kako bilo, u Fondu Sv. Save se 1905. nalazilo 130.000 kruna, čemu treba dodati i zaveštanje Đorđa F. Nedeljkovića u visini od 20.000 kruna.

Srpski patrijarsi su dolaskom na čelo crkve dobijali znatne posede. Tako se Georgije Branković koristio daljskim vlastelinstvom (7.000 stanovnika i 2.800 jutara zemlje), ostrvima Živa i Kovilj, rezidencijama u Karlovcima i Dalju, baštama, vinogradima i voćnjacima u Karlovcima, slavonskim i prekosavskim desetkom, knez-dukatom, ekvivalentima za dobro Neradin i pustarom Bankovci.[39] Već na početku njegove uprave karlovačkom dijecezom vidljiva je odlučnost da svoju ne malu imovinu stavi u službu crkvenog i prosvetnog napretka.


Ženska škola zadužbina Georgija Brankovića sagrađena 1899. u Kulpinu

Ženska škola zadužbina Georgija Brankovića sagrađena 1899. spomen ploča na zgradi u Kulpinu
Rodnom Kulpinu je poklonio 30 jutara zemlje vredne oko 20.000 kruna, čija je namena bila finansiranje izgradnje i izdržavanje srpske ženske veroispovedne škole, izgrađene od 10.200 kruna koje su takođe bile dotirane od strane patrijarha u ovu svrhu. Za podizanje školske zgrade u Baji izdvojio je 7000, a za onu u Belom Brdu 16.000 kruna. Zgradu je poklonio i srpskoj veroispovednoj školi u Dalju, čija je vrednost nadmašila sve drute, dostigavši iznos od 60.000 kruna.

Kao predsednik Školskog Saveta ulagao je napore da se osnuje stručno-pedagoška biblioteka, muzeji sa učilima pri učiteljskim školama, da se ponovo pokrene Školski list koji je bio zvanični organ Školskog Saveta i sredstvo za edukaciju učitelja, da se izdavanje i sastavljanje školskih knjiga monopolizuje, urede više devojačke škole, itd. Nije propustio da zvaničnom predstavkom Ugarskom zastupničkom domu najoštrije negoduje protiv odluka ministra prosvete, kojima je ostavljena mogućnost ugarskim vlastima da zatvaraju srpske veroispovedne škole i da zahtevaju sve veći upliv mađarskog jezika u srpski školski sistem.

Za podizanje nove zgrade Preparandije u Somboru, Georgije je 1895. izdvojio ukupno 80.000 kruna-14.000 za zemljište i 66.000 za objekat. U Karlovačku gimnaziju je doveo nastavnike za crkveno i harmonijsko pevanje i za gimnastiku. Pomogao je izgradnju novosadske, a ostalim gimnazijama je dotirao ukupno 4.000 kruna. Na ime članarine u Matici srpskoj uplatio je 900 forinti za sebe lično, i po 100 forinti za učenike i nastavnike karlovačke bogoslovije, karlovačke i novosadske gimnazije i preparandija u Somboru, Gornjim Karlovcima i Pakracu. Izborio se i za carsku uredbu o osnivanju penzionog fonda za nastavnike srpskih srednjih škola.

Svetlo mesto u patrijarhovom crkveno-prosvetnom radu predstavlja osnivanje monaške škole u manastiru Hopovu. Nalog za taj poduhvat izdao je 10. maja 1893. svim igumanima srpskih manastira u karlovačkoj mitropoliji. Osvećenje škole zbilo se 12. decembra, a nastava je počela već sutradan, sa tri profesora i dvanaest učenika, koji je u toku četiri godine trebalo da izučavaju bogoslovske, ekonomske i druge, neobavezne predmete. Nadgledanje rada i predsedništvo na godišnjim ispitima preuzeo je na sebe patrijarh lično, dok je mesto upravitelja bilo povereno hopovskom arhimandritu Mitrofanu Ševiću. Uprkos svim naporima, ova toliko potrebna prosvetna ustanova ukinuta je već 1898/1899. godine. Na Georgijevu inicijativu nastojatelji su naredne godine doneli rešenje o podizanju zgrade u kojoj bi učilo dvadeset[40] siromašnih đaka iz svih krajeva mitropolije. Zemljište vredno 7.000 kruna priložio je patrijarh, a za 36.000 kruna izgrađeno je i školske 1904/1905. ušlo u upotrebu novo zdanje monaške škole u Sremskim Karlovcima. O rezultatima rada monaške škole blaženopočivši episkop šumadijski Sava Vuković je pisao: Impozantnim brojem učenih monaha, koji su svoje studije završavali u ruskim duhovnim akademijama u Černovicama i Atini, mogla bi se ponositi i mnogo veća autokefalna, odnosno autonomna crkva.[41]

Od 1765. kada je episkop bački Mojsije Putnik osnovao bogoslovsku školu u Novom Sadu i time započeo dug i trnovit put ka stvaranju učilišta za visoko obrazovanje bogoslova, pa do momenta kada se ta ideja realizovala, prošlo je čak 130 godina. Naime, tada je patrijarh Georgije priložio ogromnu sumu od 200.000 kruna za podizanje trospratne zgrade sa suterenom, u kojoj je smeštena karlovačka bogoslovija. Temelji bogoslovskog seminara su položeni na Vidovdan 1900. godine. Za njegovo izdržavanje izdejstvovano je od cara preusmerenje trećine novca iz zadužbine Save Tekelije, prvobitno namenjene pravoslavnom srpskom seminaru u Aradu. Statut o ustrojstvu pravoslavnog srpskog bogoslovskog seminara u Karlovcima donet je u decembru 1905. na Svetom arhijerejskom sinodu karlovačke mitropolije. Istom prilikom se odlučivalo i o slanju svršenih bogoslova u sveučilište u Budimpešti radi nastavka školovanja. Na mestu rektora bogoslovije se nalazio prota |Jovan Vučković. Polaznika prve godine bilo je dvadeset pet, od kojih je njih jedanaest istu godinu završilo sa odličnim uspehom.

Svojevrsnim i to ne malim doprinosom unapređenju prosvetnog, ali i kulturnog života u Srba uopšte, može se smatrati osnivanje Srpske manastirske štamparije u Sremskim Karlovcima. Odluku su zajednički doneli svi nastojatelji manastira, istog dana (10. maja 1893) kada se odlučivalo i o osnivanju monaške škole. Za 13.250 forinti su je kupili arhimandriti Grgetega i Beočina, Ilarion Ruvarac i Platon Telečki, dok su ostali, u skladu sa veličinom manastirskih poseda, priložili unapred određenu svotu novca. Štamparija je do 1895. ostala u Novom Sadu, da bi 28. juna bila preneta u Karlovce i tamo osvećena. Sav prihod ostvaren od štamparske delatnosti upotrebljen je na kulturno-prosvetne i crkveno-prosvetne ciljeve. Srpska manastirska štamparija je radila sve do Drugog svetskog rata.[42]

Patrijaršijska biblioteka je zalaganjem Georgija Brankovića dobila stalnog bibliotekara sa platom od 800 kruna i uređeni saborski i patrijaršijski arhiv.

Spektar mecenatstva starog patrijarha bio je širok i protezao se na mnoga i različita kulturna i umetnička područja. Listu Brankovo kolo je pomogao prilogom od 2.000 kruna. Svom izgleda omiljenom istoričaru, proti Dimitriju Ruvarcu je sa 200 kruna omogućio štampanje priloga za istoriju srpskih škola, a kasnije mu daje još 1.200 kruna za publikovanje Postanka i razvitka naše crkveno-narodne avtonomije. U Šematizmu istog autora, izašlom 1900. godine uz štedru patrijarhovu pomoć, nalaze se podaci o broju stanovnika, kuća, veroispovednih škola, školske dece, sveštenstva, prosvetnih zavoda... u mitropoliji karlovačkoj. Ženskim zadrugama u Somboru, Zemunu, Karlovcima, Dalju, Osijeku, Pakracu i Kikindi patrijarh je darivao 2.000 kruna. Pripisuje mu se i zasluga za uvođenje pčelarstva u svim fruškogorskim manastirima, a zna se da je novčanu potporu davao i listu Srpski pčelar, što vidimo iz zahvalnice koja je patrijarhu upućena povodom proslave pedesetogodišnjice svešteničke službe. Kao vrhovni patron ženske zadruge Svete majke Angeline u Budimpešti, zadužbine Lazara Dunđerskog, patrijarh je ovom društvu, u spomen na svoju pokojnu suprugu, godišnje davao 3.200 kruna za zakup prostorija. Srpskom pravoslavnom svešteničkom konviktu, domu učenika velike gimnazije i zadižbini braće Stevana i Germana Anđelića, poklonio je nameštaj vredan 5.000 kruna. Testamentom je Srpskoj pravoslavnoj crkvi i srpskom ženskom društvu u Somboru ostavio po 5.000 forinti.[43] Ljubav prema umetnosti pokazao je kupivši za patrijaršijski dom od Paje Jovanovića sliku Seoba Srba.

Uz napomenu da se ovim nabrajanjem ne iscrpljuje spisak ktitorstva Georgija Brankovića, navodimo račun profesora Georgija Magaraševića, po kome je patrijarh iz svoje kase za školu, knjigu i umetnost ukupno izdvojio 426.990 kruna, a za crkvu 110.432 krune, svrstavši se tako u red najvećih dobrotvora koje je srpski narod imao u toku svog postojanja na prostorima Habzburške monarhije.[44]

Zaključak[uredi | uredi izvor]

Grobovi srpskih patrijarha Lukijana Bogdanovića i Georgija Brankovića u kripti manastira Vavedenja Presvete Bogorodice u Sremskim Karlovcima
Duboko zašavši u osmu deceniju života, patrijarh Georgije Branković je bio vanredno zdrav čovek, i telesno i umno vrlo dobro očuvan, a uz neobičnu odlučnost (nikako tvrdoglavost!) naročito je imao i jake živce. Prvi znaci poboljevanja pojavili su se 1904, kada mu se na telu javlja neko neprijatno crvenilo, a koža počinje da se peruta. Mučila ga je i reuma, a u poslednjem pismu, upućenom ćerki i zetu 5. jula 1907. piše kako su mu otekle noge i kako zbog te neprijatnosti mora da odloži neke tekuće obaveze. I tada, na samo par dana pre smrti, kroz svaku njegovu reč provejava optimizam, koji ga je pratio i bio jedna od osnovnih njegovih osobina tokom čitavog života.

Umro je 17. jula 1907. u Sremskim Karlovcima od infekcije u nogama, kao posledice tromboze.[45] Sahranjen je u Svetovavedenjskom hramu.

Od troje dece nadživela ga je jedino ćerka Milana, koja je bila udata za dr Milana Maksimovića, upravitelja patrijarhovih imanja u Dalju, sa kojim je imala sina Lazu i ćerku Vericu. Sačuvana je obimna prepiska Milana Maksimovića i patrijarha Georgija iz perioda 1899-1907.[46]

Mnogobrojna dela su nadživela svog tvorca. Najvažniji je nemerljivi doprinos napretku srpske crkve i prosvete u Austrougarskoj. Takođe, zahvaljujući Georgiju Brankoviću, Sremski Karlovci su potpuno promenili svoju fizionomiju, postavši možda i najlepše srpsko naselje u čitavoj Habzburškoj monarhiji. Dostignuća na polju narodno-crkvene autonomije bila su već znatno skromnija, ali je Brankovićeva krivica za to bila minimalna. Glavne uzroke nezavidnom položaju maksimalno skučene i oktroisane autonomije treba tražiti u jalovim međustranačkim borbama, u kojima je srpska politička elita, zabavljena besciljnim glavinjanjem i imaginarnim optužbama na patrijarhov račun, rasipala dragocenu energiju potrebnu za rad na narodnom boljitku.

Pedeset godina sveštenstva njegove svetosti Georgija Brankovića, arhiepiskopa i mitropolita karlovačkog i patrijarha srpskog, 1855-1905 /
Đorđe Magarašević
Никола Петровић и његов двор : епилог једне срамне владавине : (збирка аутографских докумената у 18 факсимила)

Nikola I Petrović Njegoš (Njeguši, 7. oktobar/19. oktobar 1841 — Antib, 2. mart 1921) bio je knjaz Crne Gore u periodu 1860—1910. i kralj u periodu 1910—1918. iz dinastije Petrović Njegoš.

Naslijedio je na crnogorskom prijestolu svog strica, knjaza Danila. Za vrijeme njegove vladavine Crna Gora je Berlinskim sporazumom 13. jula 1878, poslije Crnogorsko-turskog rata, dobila međunarodno priznanje i znatno teritorijalno proširenje. Dalja teritorijalna proširenja Crne Gore uslijedila su nakon balkanskih ratova (1912—1913).

Nikola I je reformisao državnu upravu, ustanovio Ministarski savjet, osavremenio vojsku, Opštim imovinskim zakonikom udario temelj pravnom sistemu i otvorio vrata stranim investicijama. Godine 1905. je Nikola I oktroisao Ustav Knjaževine Crne Gore nakon čega je i sazvana Narodna skupština. Nikola je vladao autokratski, zbog čega je u Crnoj Gori stekao brojne neprijatelje. On je lično bio veliki pristalica srpstva i želeo je ujedinjenje Srba i drugih Južnih Slovena. Međutim, bio je ogorčeni protivnik Karađorđevića.

Nekon Majskog prevrata iz 1903. godine i gašenja dinastije Obrenović, poznato je da je knjaz Nikola Petrović širio uticaj na političare iz Kraljevine Srbije. U tom periodu otvoreno je izkazivao pretenzije da bude kralj tzv. Kraljevine Srbije i Crne Gore. U borbi za presto između dinastija Petrovića Njegoša i Karađorđevića na kraju je pobedila dinastija Karađorđević. Pošto je 1918. godine stvorena Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca na čelu sa dinastijom Karađorđević i zvanično je prestalo suparništvo dve dinastije.

U Prvom svjetskom ratu je objavio rat Austrougarskoj. Kraljevina Crna Gora je pružila otpor austrougarskoj invaziji, ali je morala kapitulirati januara 1916.

Kralj Nikola se sa Vladom i Dvorom sklonio u Francusku, u egzil iz kojeg se nikada nije vratio. Poslije završetka rata zbačen je sa vlasti na Podgoričkoj skupštini. Uprkos vojnim (Božićna pobuna i crnogorski komiti koji je potrajao do 1929. godine) i pokušajima crnogorske diplomatije na Pariskoj konferenciji, Crna Gora nije uspjela povratiti svoj međunarodno-pravni suverenitet izgubljen krajem 1918. ujedinjenjem sa Kraljevinom Srbijom.

Kralj Nikola I je umro izolovan u emigraciji, a sahranjen je u ruskoj crkvi u Sanremu, Italija. Njegovi posmrtni ostaci i ostaci njegove supruge kraljice Milene Petrović Njegoš su 1989, uz najviše državne počasti, vraćeni i sahranjeni na Cetinju, u Dvorskoj crkvi na Ćipuru.

Kralj Nikola I ogledao se i u književnosti. Najpoznatiji radovi su mu pjesma Onamo, `namo! i drama Balkanska carica.