Godina : 1901 - 1910.
Detaljno stanje: Loše

Berlinskom kongresu održanom sredinom 1878. prethodio je San-Stefanski mir kojim je završen Rusko-turski rat 1877.-1878. Ishod kongresa bio je suštinski bitan za političke prilike i državni okvir balkanskih naroda. Srbija, Crna Gora i Rumunija postale su suverene i priznate države, nezavisne od oslabljene Turske, dok je Bosna i Hercegovina okupirana od Austro-Ugarske, koja je težila ka ekspanziji u ovom dijelu Evrope.

Nova konstelacija odnosa na Balkanu bila je u potpunosti dogovor velikih sila koje nisu vodile računa o ionako suprotstavljenim težnjama bosanskohercegovačkih etno-religijskih zajednica. Nekoliko godina prije novog mapiranja Balkana, 1875. buknuo je veliki Hercegovački ustanak protiv Turaka, čija je vlast bila na izmaku. „Sav pravoslavni Mostar iščekivao je svoje oslobođenje od Crne Gore, na čiji je dvor gledao kao na svoj. Kult kneza Danila bio je gotovo bezgraničan..“
Ustanak u Hercegovini bio je ustanak pravoslavne Hercegovine uz pomoć, u ljudstvu i logistici iz Crne Gore i djelimično iz Srbije. Dvije susjedne pravoslavne kneževine gledale su na ustanike kao na dio svog naroda koji se bori za dugo iščekivano oslobođenje od viševjekovnog okupatora. Od najistaknutijih Mostaraca koji su radili na organizaciji ustanka posebno su se istakli: Mijat Radović, Jevtan i Jovo Mrav, Đorđo Bjelobrk, Đorđe Ćirić, Tomo i Đorđo Radulović, Nikola Zec, Jovo Ljepava, Jovo Dreč i Todor Ivanišević. Ustanak je završio velikim razočarenjem mostarskih, i šire, bosanskohercegovačkih srba. Umjesto željenog oslobođenja i približavanja Crnoj Gori i Srbiji došla je okupacija od daleko moćnije i modernije sile od Turske. Austrougarska je zaposjela Mostar bez ikakve borbe, zauzevši brdo Hum, a zatim i sam grad 24. i 25. jula 1878.

Jedan očevidac zabilježio je da je: „Raspoloženje u narodu bilo potišteno, muslimani su osjećali svoj poraz, pravoslavni su dočekali novu vlast sa veoma podjeljenim mišljenjem, iskreno su se radovali samo katolici.“
Kao velikog zagovornika austrougarske uprave od strane katolika, spomenimo Hercegovca, biskupa mostarsko-duvanjske biskupije fra Paskala Buconjića.

Prema novoj upravi pravoslavni Mostar je bio pun nepovjerenja, pogotovo u pogledu na vjerska pitanja, o čemu svjedoči i poruka mostarske pravoslavne opštine upućene vaseljenskoj (carigradskoj) patrijaršiji, koja je 1880. dovršavala pregovore o vjerskoj konvenciji sa austrijskom vladom. Mostarski srbi tom prilikom poručuju: „Nadamo se da nećete nikakva koraka učiniti što se naše crkve tiče, niti ćete ikakva ugovora na naš račun, ma s kime bilo, sklapati bez što nećete ovaj narod izvijestiti i s njime se sporazumijeti. U protivnom slučaju ovamošnji narod neće da zna ni za kakve ugovore, koji se sklapaju za nj a bez njega.“

Odnosi između austougarske uprave i mostarske srpske pravoslavne opštine bili su konstantno zategnuti. Opština je sebe smatrala zakonitim predstavnikom mostarskog pravoslavnog življa, ne samo u crkvenim i školskim pitanjima nego i u svemu drugom. Najvažniji akt koji je opština uputila Zemaljskoj vladi u Sarajevu u smislu zastupanja narodnih interesa smatra se „pretstavka“ (zahtjev, memorandum) poslana 22. novembra 1881. povodom novog vojničkog zakona za Bosnu i Hercegovinu. U ovom zahtjevu traži se od vlade, na osnovu prava srpskog naroda za vrijeme turske uprave, da vojno ne regrutuje srpske mladiće „..mi nijesmo u stanju odstupiti od prava, što smo ga uživali pod upravom turskom, prava neizvršavanja dužnosti vojničke...“
Ovo pismo je dokument prvorazredne istorijske važnosti koji ulazi u najkrupnija državno-pravna pitanja i pokazuje duboko nacionalni stav mostarskih pravoslavaca prema njima. Zahtjev upućen u Sarajevo pokrenuo je jednu veliku akciju, koja je dovela do pobune u Hercegovini i zbližila srpsku i muslimansku populaciju u borbi protiv Austrougara. Nova vlast nije uzela u obzir zahtjeve mostarskih srba, došlo je do nemira i bojkota srpskih mladića u dobi za vojsku koji su napuštali Mostar i odlazili u Crnu Goru. Austrijske vlasti su s toga raspustile pravoslavnu opštinu 20. januara 1882., a glavne protagoniste i agitatore građanske neposlušnosti kao što su bili Vaso Krulj, Marko Kosjerina, Dimitrije Bilić, Vojislav Šola.. pohapsili i osudili na višemjesečnu robiju, dok su neki od ustanika kao npr. Ignjat Gatalo i Jovo Mrav prebjegli u Crnu Goru. Vanjsko političke prilike nekoliko godina kasnije natjerale su Austrugarsku da popusti tenzije sa mostarskim Srbima pa je pravoslavna opština ponovo uspostavljena 1888. Godine, uglavnom sa onim licima koja su prije toga bila osuđena. Također, uspostavljeno je i pjevačko društvo „Gusle“, koje je mostarska pravoslavna omladina željela uspostaviti još 1880., ali su vlasti to odbijale od straha da ono ne rasplamsa nacionalni naboj. Društvo je uskoro otvorilo i čitaonicu i postalo središte mostarskog društvenog života.

Političko nezadovoljstvo mostarskih Srba i muslimana za vrijeme austrougarske vladavine nije uticao na ekonomski razvoj grada. Željeznička pruga spojila je Mostar sa Metkovićem i Sarajevom i dala novi polet gradu. Veliki novi most završen je 1885. (most cara Franca Josifa-most na Musali), što je olakšalo promet u daleko većoj mjeri, popravljeni su stari i napravljeni novi putevi. Mostar u tom periodu postaje izuzetno važan centar kome gravitiraju ne samo sva mjesta Hercegovine osim Trebinja, nego i sva mjesta južne travničke oblasti sve do Livna i Bugojna. Austrijske vlasti napravile su velike vojne logore i utvrđenja na strateškim mjestima oko grada, Mostar postaje sjedište komande cijele jedne divizije. Promet u gradu je izuzetno ojačao i trgovina, koja je bila gotovo sva u rukama pravoslavaca, osjetno je oživjela. Mnoge mostarske trgovačke kuće otvaraju svoje filijale u Nevesinju, Gacku, Duvnu, Čapljini, Metkoviću... Rast blagostanja se vidno osjeća, stare i neugledne ćepenke zamjenjivale su, kao u primorju, kamenom zidane magaze i kuće sa oblim dovratnicima i gvožđem okovanim vratima, takozvane gazdinske kuće. Dolazak Austrugara inaugurira još jedan, za Mostar novi stil gradnje srednjevropskog tipa sa velikim prozorima i izlozima .Srpska populacija postepeno silazi u donje mahale, ponajviše u samu glavnu ulicu, iz koje se ranije uklanjala zbog straha od neprilika sa muslimanima. Na desnoj strani grada, od novog mosta na Musali do Balinovca razvija se novi dio grada sa najvažnijim javnim ustanovama, sa mnogo vila, zelenila i udobnosti. Sa privrednim napretkom Mostara u gradu se osjeća i življi kulturni interes, to je zlatno doba mostarskog pjesništva o kojem smo već pričali.

Spomenimo iz tog perioda i autonomnu borbu (avtonomna borba) bosanskohercegovačkih Srba za svoja nacionalna prava unutar Austrougarske monarhije, koji je odmah shvaćen (što je u stvari i bio) kao izraz nezadovoljstva protiv cijelog režima. Pokretu pravoslavnih pridružio se 1899. godine i pokret muslimana, na čije čelo je stao Ali Fehmi efendija Džabić, koji također zahtijevaju širu autonomiju za muslimane. Mostar na samom kraju XIX vijeka postaje jedno od najživljih i po vlast najopasnijih političkih središta u zemlji.U tom periodu osnivaju se, pod vodstvom akademske omladine, prvih naraštaja mostarske srpske inteligencije, i mnoga društva sa nacionalnim predznakom od kojih je Prosvjeta osnovana 1902. postala središte kulturne aktivnosti. U periodu od 1902. do 1908. također su osnovana: zanatlijsko udruženje, društvo trgovačke omladine, gimnastičko društvo „Obilić“, dobrotvorna zadruga Srpkinja. Od naročitog značaja za privredno-trgovački život bilo je osnivanje „Srpske banke“ 1903. godine.

Za mostarsku srpsko-pravoslavnu zajednicu, period od austrougarske okupacije do Prvog svjetskog rata je veoma paradoksalan, sa jedne strane taj period je obilježen do tada neviđenim materijalnim i kulturnim prosperitetom mostarskih Srba, dok sa druge strane taj period podsjeća na velike političke frustracije, nezadovoljstvo, i neprekidnu borbu za autonomiju.