Godina izdanja: Ostalo
ISBN: Ostalo
Autor: Domaći
Vrsta: Istorija srpske književnosti
Jezik: Srpski

kao novo
RETKO!!!

Manasija
u viđenju pisaca i u putopisima prošlih vremena

sadrži i
Evgenije Simonović - Opis manastira Manasije

Manastir Manasija ili Resava, je jedan od najznačajnijih spomenika srpske srednjovekovne kulture i najznačajnija građevina koja pripada takozvanoj „Moravskoj školi“. Pripada Eparhiji braničevskoj Srpske pravoslavne crkve.

Nalazi se na teritoriji Pomoravskog okruga, na oko 30 km od auto-puta Beograd-Niš, blizu Despotovca.

Manastir Manasija je zadužbina despota Stefana Lazarevića počeo je da se zida 1407, a gradnja je okončana 1418. godine. Manastirska crkva je posvećena Svetoj Trojici, a osveštena je o prazniku Svetog duha. Ceo kompleks je opasan velikim zidovima koji su služili za odbranu. To je bila utvrđena celina koja se sastojala od ukupno 11 kula, od kojih se isticala donžon kula, poznatija kao Despotova kula. Iako je sačuvana tek trećina fresaka u manastiru, živopis Manasije spada u red najvećih dometa srednjovekovnog slikarstva.

Tokom radova na rekonstrukciji manastirske crkve u Manasiji početkom XXI veka, otkriveni su zemni ostaci, za koje rukovodilac tih radova, arheolog Marin Brmbolić, smatra da pripadaju despotu Stefanu. DNK analiza tih ostataka je sa 99,9378% tačnosti potvrdila da se radi o sinu kneza Lazara.

Manastirski kompleks predstavlja nepokretno kulturno dobro kao spomenik kulture od izuzetnog značaja.

Starešine manastira bile su; Paraskeva Jovanović, Angelina Radisavljević, Varvara Trifunović i sadašnja igumanija mati Pavla.

Manastir je podigao despot Stefan Lazarević, poznat i kao Visoki Stefan, čije se mošti, po mišljenju nekih stručnjaka, nalaze u južnom delu crkve, ispod bele mermerne ploče. O osnivanju manastira nije sačuvana povelja a takođe ni letopisi nisu zabeležili podatke o tome kada je počela njegova gradnja. Despotov savrmenik i biograf Konstantin Filozof jedini je ostavio podatke o tome kada je manastir sagrađen.[1]

...obilažaše gore i polja i pustinje, tražeći gde bi mogao podići željenu obitelj, stan za ćutanje. Našavši najprikladnije i najbolje[a], gde je trebalo da bude dom[b], pomolivši se pristupi delu, i položi osnov u ime Svete trojice svedržavnoga božanstva


Konstantin Filozof dalje kaže da je manastir počeo da se zida 1407. godine. Gradnja je trajala više od deset godina, a sudeći po letopisima manastir Manasija je sazidan 1418. godine i te godine u njega su se uselili monasi. Manastirska crkva je posvećena Svetoj Trojici, a osveštena je o prazniku Svetog Duha. Ovom činu prisustvovali su tadašnji Patrijarh srpski Kirilo I uz pratnju sabora srpskih prvosveštenika, igumana i vlastelina.[1]

Ovaj dograđaj opisao je Konstantin Filozof. On kaže:

...da je manastiru priložio sela i vinograde, ikone zlatom i biserjem ukrašene, knjige službene, odežde i sasude crkvene


U manastir je doveo učene monahe, pa je odmah posle osnivanja Manasija postala kulturni centar despotovine. Njena „Resavska škola“ bila je prepisivačka radionica i bila je izvor pisanih dela i prevoda i posle pada despotovine, kroz ceo 15. i 16. vek. Knjige koje su prepisivane u Manasiji bile su veoma cenjene.

Despot Stefan Lazarević je iznenada preminuo u subotu, 19. jula 1427. godine, od posledica srčanog udara. On je na povratku iz Šumadije, gde je bio u svom letnjem dvoru u selu Belo Polje,[2] ka Beogradu, zastao nedaleko od današnjeg Kragujevca[3][4] kod mesta Glavica gde se nalazila jedna njegova zadužbina[5], da bi se odmorio i ručao, posle čega je otišao u lov. Tokom njega, dok je bio na konju[5], Stefana je udarila srčana kap.


Mermerna ploča, ispod koje se, po mišljenju dela stručnjaka, nalaze mošti Stefana Lazarevića
Danas postoji sporenje naučnika oko toga gde se nalaze posmrtni ostaci Stefana Lazarevića, u manastiru Koporinu ili u Manasiji.[6] Antropolog i paleopatolog Srboljub Živanović smatra da su kosti otkrivene početkom 80-ih godina 20. veka u Koporinu Stefanove. Do tog zaključka došao je osnovu analize oštećenja na kostima, koja odgovaraju povredama za koje se zna da ih je imao Stefan Lazarević.[7][8] Sa druge strane, tokom radova na rekonstrukciji manastirske crkve u Manasiji početkom XXI veka, otkriveni su zemni ostaci, za koje rukovodilac tih radova, arheolog Marin Brmbolić, takođe smatra da pripadaju despotu Stefanu. On svoju tvrdnju temelji na mestu samog groba u crkvi, koje odgovara grobovima Stefana Nemanje u Studenici odnosno kralja Milutina u tzv. Kraljevoj crkvi u Sofiji.[9] Kasnije je urađena DNK analiza tih ostataka i njom je utvrđeno, sa 99,9378% tačnosti[6], da se radi o sinu kneza Lazara. Živanović pak smatra da se radi o Lazarevom mlađem sinu Vuku, dok Brmbolić taj nalaz smatra potvrdom svoje pretpostavke da ti ostaci pripadaju Stefanu.[9] DNK analiza kostiju pronađenih u Koporinu, nije obavljena, pošto vladika Braničevski nije dao saglasnost za njihovu analizu.[6]

Nakon smrti despota Stefana na srpski presto je došao Đurađ Branković. Za vreme njegove vladavine došlo je do ugarsko-turskog rata. Ugari su napadom prodrli kroz Srbiju i stigli čak do Kruševca, na šta su Turci odgovorili protivnapadom 1438. godine, a već sledeće godine došlo je do Pada Smedereva, što je ujedno označilo i pad Srpske despotovine. Time je i manastir Manasija po prvi put potpao pod tursku vlast. Međutim već 1444. godine Đurađ uspeva da povrati zemlju, pa je i Manasija vraćena Despotu.[10]

U letopisima 1456. godine pominje se da je Manasija strašno stradala u požaru. Nije poznato koliko je manastir stradao, ali se pretpostavlja da je tada izgorela trpezarija kao i još neke reprezentativne građevine. Te godine umire i Despot Đurađ, što je dovelo do razdora u porodici oko nasledstva. To su Turci iskoristili i uspeli da osvoje Manasiju 1458. godine. Sledeće, 1459. godine po drugi put palo je Smederevo, a to je označilo i konačan pad Srpske despotovine. Čitava država se našla pod Osmanskom vlašću.[10]

Čim su osvojili Srbiju, Turci su pristupili upravnoj podeli zemlje kao i popisu stanovništva. Prema prvom popisu 1476/78, u Manasiji se nalazi dizdar sa 70 članova pratnje, što jasno pokazuje da je manastir Turcima bio veoma važan zbog odbrane. Prema ovom popisu spominju se i 14 klesara i zidara, što je jasni pokazatelj da je manastir bio oštećen, a da su Turci želeli da ga što pre osposobe. Da manastir nije zapusteo govori podatak da su se prema ovom popisu u manastiru nalazila dvojica kaluđera. Godine 1474. prema jednom letopisu sa crkve su skinuta velika zvona zbog izdaje jednog kaluđera.[10]

Kako se pomerala granica prema severu, tako je i manastir za Turke izgubio svoj raniji značaj. Broj vojnika je smanjen, a o tvrđavi se starao narod iz sela Orašja. Prema popisu iz 1516. prvi put se spominju u tvrđavi imam i hatib, što jasno pokazuje da je tu jedno vreme postojala muslimanska bogomolja. Austrijanci su 1689. nakratko zauzeli Manastir, ali su ga Turci brzo povratili. Odredbama Požarevačkog mira Austrija dobija od Turske Srem, Banat i Severnu Srbiju, a to je značilo da i Manasija dolazi pod upravu Austrijanaca. Tada je zabeležena intenzivnija graditeljska aktivnost. Počela je obnova priprate koja je stradala u eksploziji baruta. Priprata je završena 1735, o čemu svedoči natpis iznad zapadnog prozora priprate koji je uklesan na dvema kamenim pločama:[11]

OBNOVI SE LETA 1735. OKTOBRA 2. PRI A(RHEIPISKOPU) VIKENT(IJU) JO(VANOVIĆU). KTITOR PRIPRATE OVE DRUGI, GOSPODIN OBER KAPETAN KOSTA DIMITIJEVIĆ


Tada je spomenut i iguman Joasaf koji živi u manastiru. Ovo je prvi podatak koji posle dužeg vremena spominje manastirsko bratstvo. Najverovatnije je tada postojala škola za sveštenike i najverovatnije je obnovljena prepisivačka delatnost. Kada su se Turci ponovo vratili duhovni život je ponovo zamro. Tako je bilo sve do početka 19. veka i početka Prvog srpskog ustanka kada je duhovni život obnovljen trudom kaluđera Joanikija.[12]


Manastir Manasija 1875. godine
Knez Miloš Obrenović je posetio Manasiju 1832. godine. Nakon toga je obrazovao posebnu komisiju koja je imala zadatak da popiše sve manastire i crkve. Po tom izveštaju, 1839. godine kaže se da je Manasija u veoma teškom stanju i da se moraju preduzeti restauratorski radovi. Radovi na obnovi Manasije su započeli 1844. i tada su tri svoda najverovatnije na priprati potpuno prezidana, postavljeni su novi drveni prozori i vrata, unutrašnjost crkve je omalterisana. Godine 1853. Gerasim Stojković profesor na beogradskoj bogosloviji, rodom iz Arada, proizveden je u čin arhimandrita. Njemu je tada poverena uprava nad manastirom koji se opravljao.[13] Ruska carica Marija Aleksandrovna, žena ruskog cara Aleksandra II darovala je manastiru „Četvorojevanđelje“ u zlatu i srebru, kao i jedan pozlaćeni krst. U crkvi je 1864. postavljen veliki drveni ikonostas. Određeni radovi vršeni su i krajem XIX veka verovatno kao sanacija oštećenja u istočnom delu crkve usled zemljotresa. O tome svedoči natpis nad vratima priprate.[14]

OPRAVKA 1895 POD VLADOM Nj. K. V. ALEK(SANDRA) I S. M. KIRILO


Od tada u manastiru se nije gradilo što je prouzrokovalo da utvrđenja polako propadaju. Zbog toga je 1929. godine naređeno da bi se osigurali zidovi, da se gornji delovi kula poruše, zidovi poravnjaju i njihove površine zaliju betonom. Time su porušeni originalni delovi kula i zauvek uništeni materijalni ostaci za njihovu obnovu. Godine 1932. sagrađen je spratni konak.[15]

Manasija je od 1954. godine ženski manastir, a za potrebe sestrinstva je sagrađen savremeni konak 1977. godine. U severoistočnom delu manastira je 1985. sagrađen konak za goste sa bibliotekom i svečanom trpezarijom.[10]

Istraživanja i konzervatorski radovi
Prvi istraživački i restauratorski radovi vršeni su od 1956. do 1964. godine. Ovim radovima je rukovodio prof. Slobodan Nenadović. Radovi su obuhvatali obnovu južne fasade hrama, zatim su zamenjeni svi oštećeni blokovi na crkvi, restauriran je mozaički pod u priprati i izvršeno bojenje unutrašnjih površina zidova bez životopisa. Slikar Branislav Živković je radio čišćenje zidnog slikarstva, a izvršena su i sondažna istraživanja temelja. Delimično su istraženi ostaci srednjevekovne trpezarije, a veliki radovi su vršeni i na Despotovoj kuli. Izvršena je i konverzacija pojedinih kula i bedema. Zahvaljujući visokom stepenu očuvanosti kula i bedema započeta je njihova obnova devedesetih godina 20. veka. Potpuno je obnovljen spoljni izgled donžona, i obnovljene su kule i bedemi prema kapiji.

Na crkvi su rekonstruisani prozorski okviri, a započeta je i delimična obnova fasade 2005. godine. Iste godine započeta su arheološka istraživanja. Iskopavanja su počela u severnom delu manastirske porte, a naredne, 2006. godine sprovedena su i u naosu crkve. Tom prilikom istražen je grob despota Stefana i grobnica u priprati.[16]

Arhitektura

Plan manastira
Izgled manastirskog kompleksa odredile su dosta nesigurne prilike u Srbiji u to doba. Dosta se u to vreme razmišljalo o odbrani i zaštiti. Ceo kompleks je opasan velikim zidovima koji su služili za odbranu. To je bila moćna celina koja se sastojala od 11 kula, a od njih se isticala donžon kula, poznatija kao Despotova kula. Glavni objekat manastirskog kompleksa je crkva Svete Trojice koja prema svom prostornom sklopu i arhitektonskom rešenju spada među najlepše crkve moravskog stila. Osim crkve, trpezarija i veliki broj drugih objekata je sada u ruševinama. Manastirska trpezarija koja je sada u ruševinama pored arhitektonske vrednosti ima i kulturno-istorijski značaj, jer je u njoj radila resavska prepisivačka škola.[17]

Manastirsko utvrđenje

Utvrđenje oko manastira Manasija.(Aero video zapis Manasije)
Utvrđenje predstavlja posebnost manastira Manasije koja spada u vrhunska ostvarenja srpske arhitekture kasnog srednjeg veka. Manastir okružuju jedanaest kula, a razmaci među kulama su veći na istočnoj, a manji na zapadnoj strani zbog lakše odbrane od napada neprijatelja. Kule su povezane odbrambenim zidovima da bi branioci mogli da se kreću. Jedino je Donžon kula izuzetak, jer se u nju ne može ući sa bedema. Na udaljenosti od dva metra, oko čitavog utvrđenja podignut je još jedan odbrambeni zid. On je omogućavao dvostepenost odbrane manastira. Kasnije je ovakav način primenjen i prilikom gradnje Smederevske tvrđave.[18]

Oko samog utvrđenja nalazio se rov koji je bio širok oko 17 metara i on se spuštao sve do Malog grada. „Mali grad“ je bio istureni deo tvrđave veličine 20х60 metara u severoistočnom delu manastira. Pretpostavlja se da se preko rova nalazio drveni most koji je vodio do prve kapije u spoljnom odbrambenom zidu, a odatle do druge kapije kako bi se ušlo u manastirsko dvorište. Kapija se nalazila između dve kule, a iznad same kapije se nalazila dvojna mašikula.[18]


Pogled na utvrđenje izvan manastira

Pogled na utvrđenje unutar manastirskog kompleksa.

Dimitrije Avramović: Skica osnove manastirske crkve iz 1846
Kule su po svojim arhitektonskim rešenjima istovetne, a razlike postoje samo u osnovi. Dve kule imaju oblik nepravilnog šestougaonika, dok ostale kule imaju izduženu četvorougaonu osnovu. Kule su bile podeljene na spratove, svaka je imala prizemlje i šest spratova. Sa četvrtog sprata moglo se ići na bedem. Svaka kula imala je isturene mašikule. Na šestougaonim bilo je pet mašikula, a na četvorougaonim šest. Na celom utvrđenju bilo je ukupno 104 mašikule. Kule su bile pokrivene olovnim limom, a same kule su isključivo služile za odbranu i nisu služile za smeštaj ljudi i stanovanje.[18]

Odbrambeni zidovi bili su visoki 12 metara i široki oko 3,20 metara. Na svakom bedemu bile su 2 ili tri mašikule. Kula koja se izdvaja od ostalih je Donžon kula. Osnova je kvadratnog oblika, a veličina strane je oko 14,5 metara. Ukupna površina kule koja ima prizmelje, pet spratova i šetnu stazu je 360 m². Imala je jedan ulaz, a na petoj etaži se nalazilo 19 mašikula.[18]

Manastirska crkva

Manastirska crkva Svete Trojice
Crkva koja se nalazi u manastirskom naselju posvećena je Svetoj Trojici. Jedna je od najznačajnih arhitektonskih spomenika Moravskog stila u Srbiji.[19] Po karakteru fasadnih dekoracija ona se veoma razlikuje od drugih crkava ove epohe. Crkva se sastoji iz dva odvojena dela, naosa na istoku i priprate na zapadu. Gornju svodnu konstrukciju nose četiri visoka stuba sa po četiri polukolonete koji su prislonjeni na uglove stopa. U sredini naosa uzdiže se kupola. Zidovi su sa spoljašnje strane ozidani precizno klesanim blokovima peščara čija dužina ponekad prelazi i jedan metar, složenim u pravilne redove.[20][17]

Naos ima četiri vrata, dva se nalaze u zapadnom zidu, a po jedna u pevničkim apsidama. Sva vrata su iste jednostavne konstrukcije. Prozori su postavljeni u dve zone osim na zapadnom zidu, ali su samo delimično očuvani. Priprata manastirske crkve nalazi se zapadno od naosa. Njena osnova je kvadratna i odgovara širini naosa. Gornja svodna konsturkcija je u obliku razvijenog upisanog krsta, identična kao u naosu.[20]


Pod priprate
Priprata je pokrivena visokim dvoslivnim krovom. Severna fasada priprate je dobro očuvana, a izgrađena je od kvadera peščara u pravilnim redovima. Lice južnog zida je oštećeno da se na njemu ništa ne može raspoznati. Zapadni zid je izveden od sekundarno upotrebljenih blokova peščara. U priprati od tri vrata sačuvana su samo jedna u severnom zidu. Sačuvan je delimično kameni pod od belog mermera, zelene serpetinske breče i crvenog krečnjaka u priprati. Današnji izgled priprata je dobila nakon obnove u XVIII i 19. veku. Tokom obnove 1735. godine priprata je pokrivena ćeramidom. Crkva je zbog lošeg stanja ponovo obnovljena 1844/1845. kada je uklonjena ćeramida, a priprata je pokrivena limom. Delimično su prezidani i zapadni svodovi, izrađen novi kalkan, njegov venac i drvena krovna konstrukcija. Pretpostavlja se da je priprata imala rešenje razvijenog upisanog krsta. Prvobitna svodna konstrukcija izgledala je identično kao i danas, nosila su je četiri stuba kružnog preseka na profilisanim stopama. Na središnjem nalazila se slepa kalota.[20]

Po svojoj zamisli i izvođenju unutrašnjeg prostora, po tipu osnove pripada moravskoj grupi spomenika. Međutim za razliku od tada uobičajenog arhitektonskog sklopa, u Manasiji je ostvareno arhitektonsko delo koje se dosta razlikuje od drugih crkava ove epohe. Izbor gradiva, diskretna primena kamenog ukrasa pokazuje da se dosta odstupilo od do tada ustaljenih rešenja. Fasada obložena kamenim tesanicima brižljive obrade, fasade sa smišljenom i oskudnom plastičnom dekoracijom deluju više monumentalno nego živopisno. Pojedini dekorativni elementi kao što je na primer horizontalni venac sa lučnim frizom koje nose profilisane konzole i mali kapiteli sa kolonetama na apsidama vode poreklo iz primorja. Unutrašnjost crkve skriva nenametljivu harmoniju koju potencira pod oblikovan u vidu mozaika što predstavlja retku i originalnu tvorevinu u srpskoj srednjevekovnoj arhitekturi.[17][20]

Manastirska trpezarija

Ostaci monumentalne trpezarije
Južno od crkve nalazi se trpezarija, koja ima pravougaonu osnovu. To je najbolje očuvana građevina prvobitnog manastirskog naselja. Trpezarija je bila dugačka 32 i široka 16,8 metara. Kapacitet je bio između 250 i 300 osoba. Sastojala se iz dve etaže: prizemlja i sprata. Prizemlje je služilo za smeštaj hrane, a na spratu je bila prostorija za obedovanje. Glavna fasada trpezarije je severna i ona je bila okrenuta prema crkvi. U severnom zidu se nalazio ulaz u prizemlje, ali je takođe postojao i manji ulaz istočnom delu južnog zida. Dva simetrična prozora su se nalazila na severnom, istočnom i zapadnom delu prizemlja.[20]

Tehnika zidanja istovetna ja kao na kulama i bedemima. Zidovi su građeni lomljenim i krupnim kamenom, u krečnom malteru. Međuspratna konstrukcija bila je drvena. Podvlaka je nosila 38 greda, a ona se oslanjala na četiri drvena stuba. O krovu se ne može ništa pouzdano reći, ali se pretpostavlja da je za krov upotrebljeno olovo. Unutrašnjost zidova u prizemlju više ne postoji, mada može se pretpostaviti da su bili omalterisani. Takođe izvesno je da je sala za obedovanje bila oslikana.[20]

Ostale građevine
U okviru manastirskog naselja osim crkve i trpezarije postojale su i druge građevine koje su bile neophodne za život monaške zajednice. To su bile monaške kelije, ostave, radionice i bolnica. Oni su uglavnom bili izgrađeni od lakog materijala i zbog toga su vremenom nestali. O njima sada svedoče ostaci zidova.

U severnom delu porte postojala su dva objekta, jedan zapadno, a drugi istočno od Donžon kule. Zapadna građevina ima izduženu pravougaonu osnovu dužine 25 i širine oko 7,5 metara. Severni i zapadni zidovi čine bedemi utvrđenja, dok su južni i zapadni okrenuti ka porti, a njihovi zidovi su debeli 1 metar i zidani su lomljenim kamenom. Prizemlje građevine je zidom podeljeno na dve prostorije nejednake veličine. Pretpostavlja se da je na ovom mestu prvo postojala građevina od drveta koja je imala prizemlje i možda jedan sprat, a da je kasnije izgrađena nova koja je zidana kamenom i imala je dva sprata. Građevina istočno od Donžon kule bila je dugačka oko 33 metara, a široka oko 8,5 metara. Imala je prizemlje i jedan sprat. Bila je sagrađena od drveta, a prilikom sondažnih ispitivanja je pronađena velika količina ćeramide i debeli sloj ugljenisanog drveta, što pokazuje da je građevina stradala u požaru.[21]

Izuzimajuću trpezariju, najveća građevina manastirskog naselja nalazila se u istočnom delu porte. Bila je dugačka oko 60 metara, a imala je prizemlje i sprat. Još dve građevine se nalaze u zapadnom delu porte, jedna južno od ulaza, a druga naspram zapadne fasade crkve. Građevina južno od ulaza je uz trpezariju najbolje očuvana. Pravougaone je osnove veličine oko 6,5 sa 13,5 metara. Prislonjena je uz kulu, imala je prizemlje i dva sprata i zidana je lomljenim kamenom. Kao i većina objekata i ona je stradala u požaru posle kojeg je najverovatnije obnovljena. Građevina naspram zapadne fasade crkve je veličine oko 7 sa 13,5 metara i pravougaone je osnove. Ostaci zidova su visine od oko 0,6 do 2 metra i zidani su lomljenim kamenom. Za razliku od drugih objekata manastirskog naselja nije prislonjena uz bedem što navodi na pretpostavku da je nastala u kasnijem periodu.[21]

Živopis

Despot Stefan, detalj freske iz Manasije
Iako teško oštećen, živopis Manasije spada u red najvećih dometa srpskog srednjovekovnog slikarstva. Od očuvanih fresaka najzanimljivija je ktitorska kompozicija na zapadnom zidu glavnog dela crkve na kojoj despot Stefan drži u jednoj ruci povelju a u drugoj model manastira. Na toj fresci je on u vladarskim odorama sa vladarskim insignijama.

Na južnom i severnom zidu - u pevnicama - očuvani su veličanstveni likovi svetih ratnika. U gornjim zonama pevnica naslikane su scene iz života Gospoda Hrista i ilustrovane Njegove priče iz Jevanđelja. U glavnom kubetu su predstavljeni starozavetni proroci. U oltaru je naslikano Pričešće apostola i Povorka svetih otaca, među kojima je (poslednji u redu prema severu) prvi srpski arhiepiskop - Sveti Sava. Na stubovima su dobro očuvani medaljoni sa poprsjima svetitelja, kao lik svetog arhanđela Mihaila (na južnom) i svetog Petra Aleksandrijskog (na severnom stubu).

Manasija je rušena i pustošena mnogo puta. Ostalo je zabeleženo da je stradala 1439, 1456, 1476, i 1734, ali je i obnavljana 1735, 1806, 1810, i 1845. godine. Zavod za zaštitu spomenika kulture SR Srbije je 1956. godine uradio obimne konzervatorsko-restauratorske radove uključujući i čišćenje i konzervaciju fresaka.

Obnova i restauracija manastira Manasije traje i danas. Očekuje se da kompletna obnova bude završena na dan njenog prvobitnog završetka 2. avgusta 2018. godine.[22]