ISBN: Ostalo
Oblast: Arhitektura
Autor: Domaći
Godina izdanja: Ms
Jezik: Srpski

Spoljašnjost kao na fotografijama, unutrašnjost u dobrom i urednom stanju!

Branko M. Arsenovic
Aljosa B. Arsenovic

Lepenski vir je jedno od najvećih i najznačajnijih mezolitskih i neolitskih arheoloških nalazišta, smešteno na desnoj obali Dunava u Đerdapskoj klisuri, u Srbiji, u centralnom delu Balkanskog poluostrva.[1] Ovaj lokalitet, koji je ime dobio po dunavskom viru, bio je sedište jedne od najvažnijih i najsloženijih kultura praistorije, kulture Lepenskog vira.[2] Između 1965. i 1970. otkriveno je ribarsko lovačko naselje sa začecima kultivacije i domestifikacije. Tokom iskopavanja otkriveno je sedam sukcesivnih naselja i 136 objekata (kako stambenih, tako i sakralnih) izgrađenih u ranom mezolitu, u periodu od oko 9500. do 7200. godine pre naše ere (Proto Lepenski vir 1 i 2), a zatim u ranom i srednjem neolitu, od oko 6250. do 5500. godine pre naše ere (Lepenski vir I-III).[3] Glavni rukovodilac istraživanja ovog lokaliteta je bio profesor dr Dragoslav Srejović, arheolog, akademik i profesor Univerziteta u Beogradu.

Najnoviji radiokarbonski i AMS podaci sugerišu da se hronologija Lepenskog vira prostire između 9500/7200 i 5500 godina pre nove ere, podeljena na rani-srednji mezolit, kasni mezolit, prelazni period i neolit.[2] Postoje određena neslaganja oko toga kada je počelo naseljavanje i kultura Lepenskog vira, ali najnoviji podaci ukazuju da je to bilo između 9500. i 7200. godine pre nove ere. U kasnoj arhitektonskoj fazi Lepenskog vira (6300–6000 p.n.e.) razvijaju se jedinstvene trapezoidne građevine i monumentalna skulptura,[4] povezana sa mešanjem lovaca-sakupljača Gvozdenih vrata sa novopridošlim ranim evropskim zemljoradnicima.[5] Lokalitet Lepenski vir se sastoji od jednog velikog naselja sa desetak satelitskih sela. Na lokalitetu su pronađene brojne skulpture bazena i neobični arhitektonski ostaci.

Arheolog Dragoslav Srejović, koji je prvi istraživao lokalitet, rekao je da ovako velike skulpture tako rano u istoriji čovečanstva i originalna arhitektonska rešenja definišu Lepenski vir kao specifičnu i veoma ranu fazu u razvoju evropske praistorijske kulture.[6] Lokalitet je bio poznat po izuzetnom nivou očuvanosti i ukupnom izuzetnom kvalitetu svojih artefakata. Pošto je naselje bilo trajno i plansko, sa organizovanim društvenim životom, arhitekta Hristivoje Pavlović je Lepenski vir označio kao „prvi grad u Evropi“.[7]

Nacionalni park Đerdap, koji obuhvata Lepenski vir, osnovan je 1974. godine.[8] Šire područje parka je 10. jula 2020. proglašeno za Uneskovim globalnim geoparkom. Pored klisure Gvozdene kapije, Đerdapski Uneskov globalni geopark obuhvata delove planinskih masiva Miroč i Kučaj, ukupne površine 1.330 km2 (510 sq mi), i bio je prva takva lokacija u Srbiji.[9][10]

Lokacija i geografija
Lepenski vir se nalazi na desnoj obali Dunava u istočnoj Srbiji, u okviru klisure Gvozdene kapije. Nalazi se u selu Boljetin, kod Donjeg Milanovca.[7] Pogled iznad i preko Dunava je širom otvoren, a stabilan i izdržljiv teren na obali reke odolijeva intenzivnom erozivnom uticaju Dunava. Stabilnost je obezbeđena sa dve ili tri gromade, kamenim rtom koji strši duboko u reku. Gromade su delovale kao prirodno sidro za teren na kome se naselje razvijalo. Dugo stanovanje na lokalitetu omogućila je i blizina velike reke, prirodno bogatstvo zaleđa i termalne prednosti nagomilanih krečnjačkih stena (s obzirom na tek okončano ledeno doba). Pored toga, dugoročno stanovanje je olakšano pretpostavljenim poznavanjem nekih praksi kontrole rađanja, s obzirom na ograničenu površinu na kojoj bi naselje moglo da raste, iako se veruje da delovi naselja ostaju neotkriveni.[11]

Vrtlozi su stvoreni od izbočenih stena, a uskovitlane vode su bogatije kiseonikom, bogatije algama, a samim tim i ribom. Vrtložna struja olakšava ribolov nego u vodama koje jure kroz klisuru. Takođe, vrtložna voda je zapravo taložila materijale na nizvodnoj strani plaza, danas poznatog kao Katarinine Livadice, čineći ga jačim i stabilnijim umesto da dozvoljava brzoj i snažnoj rečnoj struji da ga erodira. U neposrednom zaleđu nalazi se padina poznata kao Košo Brdo. U nju je ugrađena niša od prirodnog kamena ili stenovito sklonište (abij), nazvano Lepenska potkapina, koju je istraživao arheolog Branko Gavela.[11]

Nizvodno od Lepenskog vira, u pravcu Vlasca, a na pola puta do ušća male Boljetinke ili Lepene reke, nad rekom se uzdiže okomita stena Lepena visoka 40 m (130 ft). U podnožju stene Rimljani su izgradili put koji je danas potopljen na dubini od 13,5 m (44 ft) ispod vode Đerdapskog jezera, zajedno sa putnom pločom u znak sećanja na cara Tiberija. Lepena se naziva i padina iznad Dunava između Lepene stene i ušća Lepene reke, kao i uvala gde se padina završava.[11]

Otkriće
Lokalitet je otkriven 30. avgusta 1960. godine na zemljištu u vlasništvu lokalnog farmera Manojla Miloševića.[7][12]

Nakon toga, posle skoro tri godine neaktivnosti, arheološka istraživanja regiona organizovao je Beogradski institut za arheologiju. Bilo je predviđeno da počne izgradnja hidroelektrane Đerdap I, koja bi svojim veštačkim jezerom poplavila obalu, te su arheolozi želeli da istraže područje što je više moguće pre nego što se to desi. Tadašnji rukovodilac projekta bila je Dušanka Vučković-Todorović, saradnica Instituta. Područje koje je trebalo istraživati nalazilo se između sela Prahovo i Golubac. Arheolog Obrad Kujović istraživao je deonicu Lepenski vir sa svojim pomoćnikom Ivicom Kostićem, prateći rad prethodnih posetilaca i arheologa poput Feliksa Filipa Kanica i Nikole Vulića. Lokacija je bila idealna za naselje, te su je Kujović i Kostić pretražili. Pronašli su toliko keramičkih fragmenata da je bilo kao da su otkrili keramičku radionicu. Kujović ga je prepoznao kao značajno arheološko nalazište, prikupio fragmente, datirao ih kao deo starčevačke kulture i sačinio izveštaj za Institut. Srejović, zaintrigiran nalazima, kontaktirao je Kujovića 1961. za detaljne informacije.[13]

Iskopavanja
Srejović je uspeo da pribavi neophodna sredstva i 6. avgusta 1965. godine sa Zagorkom Leticom započinje istraživanje lokaliteta,[13] koje se nastavlja sa iskopavanjima tokom 1966. i 1967. godine.[14] Sondiranje terena 1965. godine preraslo je u zaštitna iskopavanja 1966. godine i razvilo se u potpuno sistematska iskopavanja 1967. kako su oni dublje kopali.[15] Kulturno-arheološki sloj počinje ispod površinskog sloja humusa, debljine 50 cm (20 in).[16]

Tek 1967. godine, nakon otkrića prvih mezolitskih skulptura, značaj lokaliteta je u potpunosti shvaćen. Ovi nalazi su javno objavljeni 16. avgusta 1967. godine.[7] Iskopavanja su završena 1971. godine kada je ceo lokalitet izmešten 297 m (974 ft) više da bi se izbegla poplava iz novoformiranog Đerdapskog jezera, nastalog izgradnjom hidroelektrane Đerdap I. Glavno istraživanje ovog lokaliteta bilo je delo profesora Dragoslava Srejovića sa Univerziteta u Beogradu. Istražujući do dubine od 3,5 m (11 ft), u početnim iskopavanjima 1965–1970, pronađeno je 136 ili 138 zgrada,[6] naselja i oltara. Nekropola je otkrivena 1968. godine.



Glavno nalazište obuhvata nekoliko arheoloških faza počevši od Protolepenskog vira, zatim Lepenskog vira Ia do Ie, Lepenskog vira II i Lepenskog vira III, čija je okupacija obuhvatala 1.500 do 2.000 godina, od mezolita do neolita, kada su ga nasledili neolitska vinčanska kultura i starčevačka kultura, obe uzvodno Dunavom, 135 km (84 mi) i 139 km (86 mi) od Lepenskog vira, respektivno.[6][7] U okolini je otkriveno više satelitskih sela koja pripadaju istoj kulturi i vremenskom periodu. Ovi dodatni lokaliteti su Hajdučka Vodenica, Padina, Vlasac, Ikaona, Kladovska Skela i drugi. Pronađeni artefakti uključuju oruđe od kamena i kostiju, ostatke kuća i brojne sakralne objekte, uključujući jedinstvene kamene skulpture.

Pretpostavlja se da ljudi kulture Lepenskog vira predstavljaju potomke ranog evropskog stanovništva, kulture lovaca sakupljača Brno-Predmosti (Češka) s kraja poslednjeg ledenog doba. Arheološki dokazi o ljudskom obitavanju okolnih pećina datiraju iz oko 20.000 godina pre nove ere. Prvo naselje na niskom platou datira iz 9500–7200 godina pre nove ere, kada je klima postala znatno toplija.

Treskovat, gola porfirna litica (679 m (2.228 ft) visoka) uzdiže se na levoj obali Dunava naspram Lepenskog vira kao džinovski stražar praistorijskog naselja. Treskovat je možda bio važan za stanovništvo Lepenskog vira[17] kao solarna opservatorija. Na razvoj naselja snažno je uticala topologija okoline. Nalazilo se na uskom rtu na obali reke, omeđeno između litica i toka Dunava. Kao takvo nudilo je samo ograničene resurse u smislu hrane, sirovina i životnog prostora. To se ogleda u nalazima iz najranijeg sloja. Protolepenski vir predstavlja samo malo naselje od možda četiri ili pet porodica sa manje od sto stanovnika. Primarni izvor hrane stanovnika verovatno je bio ribolov. Ribarske zajednice ovog tipa su u ovom periodu tipične za širi dunavski region.

U kasnijim periodima, problemi prenaseljenosti naselja postali su evidentni i doveli do značajnih socioloških promena.

Arheološki nalazi u okolini govore o privremenim naseljima, verovatno građenim za potrebe lova i sakupljanja hrane ili sirovina. Ovo sugeriše složenu polunomadsku ekonomiju sa upravljanom eksploatacijom resursa u oblasti koja neposredno ne okružuje selo, nešto izvanredno u smislu tradicionalnog pogleda na mezolitsku Evropu. Više složenosti u privredi dovodi do specijalizacije zanimanja, a time i do društvene diferencijacije.

Ovi razvoji su jasno vidljivi u rasporedu naselja Lepenski vir Ia-e. Selo je bilo dobro planirano. Sve kuće su izgrađene prema jednom složenom geometrijskom uzorku. Ostaci ovih kuća čine izrazitu arhitekturu Lepenskog vira. Jasno se vidi glavni raspored sela. Mrtvi su sahranjivani izvan sela na složenom groblju. Jedini izuzetak je očigledno bilo nekoliko značajnih starešina koji su sahranjeni iza ognjišta (srca) kuća.

Složenom društvenom strukturom dominirala je religija koja je verovatno služila kao vezujuća snaga za zajednicu i sredstvo za koordinaciju aktivnosti njenih članova. Brojni sakralni objekti koji su otkriveni u ovom sloju podržavaju ovu teoriju. Najistaknutiji primeri su riblje skulpture, jedinstvene za kulturu Lepenskog vira, koje predstavljaju jedan od prvih primera monumentalne sakralne umetnosti na evropskom tlu.

Lepenski vir pruža retku priliku da se posmatra postepeni prelazak sa lovačko-sakupljačkog načina života ranih ljudi na poljoprivrednu ekonomiju neolita.[18] Sve složenija društvena struktura uticala je na razvoj planiranja i samodiscipline neophodne za poljoprivrednu proizvodnju.

Kada su poljoprivredni proizvodi postali roba, novi način života zamenio je staru društvenu strukturu. Izrazite karakteristike kulture Lepenskog vira, kao što su arhitektura kuća i riblje skulpture, postepeno su nestajale. Lepenski vir III je reprezentativan za neolitsko nalazište i tipičniji je za druga uporediva nalazišta na mnogo širem području. Tačan mehanizam ove tranzicije ostaje nejasan, ali dokazi sugerišu razvoj kroz evoluciju, a ne invaziju spolja.

Arheogenetika
Grupa od 80 instituta i 117 istraživača, među kojima su i arheolozi Andrej Starović i Dušan Borić iz Srbije, objavili su rezultate svojih arheogenetsko-genomskih istraživanja u časopisu Priroda u februaru 2018. godine (kao Matieson et al.). Proučavani su genomi 235 drevnih populacija. Što se tiče okoline Lepenskog vira (lokaliteti Starčevo, Saraorci-Jezava, Lepenski vir, Padina i Vlasac), utvrđeno je da je prvobitno stanovništvo ovog kraja, lovci-sakupljači, duže vreme naseljavalo ovo područje. Zatim, počev od oko 7500 godina pre nove ere, novo stanovništvo počinje da naseljava Balkan i dolinu Dunava. Dokazi govore da su se ovi neolitski došljaci mešali sa starosedelačkim stanovništvom u Lepenskom viru. Došavši iz Male Azije, rani evropski farmeri imali su potpuno drugačiji način života. Oni su doneli prve useve žita, znanje o poljoprivredi i uzgoju ovaca, goveda i koza.[19][20] Na osnovu njihovog istraživanja, Starović je zaključio da je do mešanja populacija došlo gotovo odmah, tokom prve imigrantske generacije, što je bilo jedinstveno, jer su u drugim delovima Evrope dve tako različite zajednice u početku živele u blizini jedna drugoj. On smatra da je ovaj lonac za topljenje bio kamen temeljac ljudskog razvoja u Evropi. To je dovelo do procvata kulture Lepenskog vira, uspostavljanja balkanskog neolita, najoriginalnije pojave u čitavoj praistoriji u Evropi. Ovo je bio temelj koncepata sela, trga, porodice - koji su se od tada zadržali širom kontinenta. Moderna srpska populacija još uvek inkorporira oko 10% svojih gena iz ove originalne mešavine.[21]

U Matieson et al. (2018) analizirani su muškarac i tri žene iz Lepenskog vira iz perioda 6000-5700 pre nove ere, muškarac je nosio haplogrupe Y-DNA i R1b1a, dok su mtDNA haplogrupe bile HV, H13, H40, i J2b1.[19] U dvosmernom modelu mešavine autozomne DNK dvoje su bili rani evropski farmeri (sa izotopskom analizom koja je pokazala da su to bili migranti koji nisu odrasli u Lepenskom viru[22]), jedan mešovitog zapadnog lovca-sakupljača-EEF i jedan WHG porekla.[22] Marči et al. (2022) su analizirali dva muška uzorka, koji su imali Y-DNA haplogrupe C1a2b i G2a2b2a1a1c sa mtDNA haplogrupama K1a1 i H3v.[23] Brami i dr. (2022) su ponovo ispitali i pregledali mnoge muške i ženske uzorke iz kulture Lepenskog vira, uključujući one od Hofmanova et al. (2017–2022), pronalazeći takođe Y-DNA haplogrupe C2c i I2, ali mtDNA haplogrupe su u početku pretežno bile U5 i H, ali sa neolitskom tranzicijom (~5900 pne) preovladavaju mtDNA loze J, X, T, N1a.[5] Autozomno se zaključuje da su „pojedinci iz faze mezolitskog ili protolepenskog vira (~ 9500–7400 pne) na istoimenom lokalitetu Lepenski vir dobro modelovani kao 100% gvozdenokapijski HG pripadnici, bez egejskog porekla, koje stiže tek posle 6200. pne“, i od tada su bili pomešani ili 100% egejsko-ranog evropskog farmerskog porekla.