ISBN: Ostalo
Godina izdanja: 0000
Autor: Domaći
Jezik: Srpski

U dobrom stanju, sa posvetom autorke

Politika u granicama prava : studija o anglosaksonskom konstitucionalizmu / Lidija R. Basta
Jezik srpski
Godina 1984
Beograd : Istraživačko-izdavački centar SSO Srbije : Institut za uporedno pravo, 1984 (Beograd : Kultura)
Fizički opis 171 str. ; 24 cm
Zbirka Biblioteka Istraživanja
Tiraž 1.000.
Summary
Bibliografija: str. 165-171.

Predmetne odrednice
Konstitucionalizam -- Engleska
Anglosaksonsko pravo -- Istorija
Basta Flajner, Lidija R., 1948-2019

PRIKAZ
Zoran Avramović
Vladavina prava

Lidija Basta, Politika u granicama prava,
Istraživačko-izdavački centar SSO Srbije i Institut za uporedno pravo, Beograd 1984.

Svoje istraživanje anglosaksonskog konstitucionalizma L. Basta je razgraničila na teorijsku analizu pravno ograničene i kontrolisane vlasti i na deo o konstitucionalnoj demokratiji, odnosno parlamentarnom sistemu vladavine.

U okviru prvog dela predmet analize je novovekovni ustavni razvoj Engleske, i to u četiri segmenta: ustavno-politički sukob kralja i parlamenta oko suprematije prava u tradiciji Common Law-a; pobeda parlamenta i stvaranje institucija modernog konstitucionalizma; odnos parlamenta i osnovnog zakona; i, na kraju, organizacija vlasti kroz njeno ograničavanje i kontrolu. U drugom delu studije Basta analizira dva ključna elementa konstitucionalne demokratije — vladavinu prava i parlamentarni sistem kao oblik teže i protivteže političke vlasti.

Pojava Magna Charta Libertatum označila je 1215. godine vrhunac epohalnog političkog raskršća u Engleskoj, a kasnije i u drugim zemljama zapadne Evrope. Savremenici su odmah uočili njen značaj. U XIII veku, kako kaže Basta, sveštenik i sudija Henri Brakton, koji je inače govorio kako je kraljevska vlast sub Deo et sub lege, nazvao je Veliku povelju konstitucijom slobode. Sve što je posle usledilo na britanskim tlima obeleženo je idejnim i političkim sporovima oko raspodele vlasti između kralja, parlamenta i sudova Common Law-a, pri čemu se uvek polazilo od neprikosnovenosti prava. U knjizi Politika u granicama prava autorka se šire osvrće na polemiku između barona Bekona i sudije Edvarda Kouka oko suprematije Džejmsa I i parlamenta: dok je za Kouka suveren jedino sistem „starih prava i večnih običaja“ Common Law-a, dotle je za Bekona suveren samo kralj po osnovu prirodnog prava. Osnovni argument Koukov, koji je prema Basti postavio temelj vladavine prava, sastojao se u tvrdnji da se svi sporovi oko života, nasledstva, imovine i slobode mogu razrešavati merilima stečenog razuma i pravilnog rasuđivanja.

Neobično je značajno da, za sve vreme političkih i pravnih sukoba u Engleskoj između javnih ličnosti, kralja, parlamenta i sudova Common Law-a, nikada nije dovedena u pitanje vladavina prava, nego je sporno bilo samo pitanje nosioca ustavne vlasti. Sa pobedom slavne revolucije uspostavljena je 1689. suprematija parlamenta i ustavne monarhije. Pomeranjem nosioca vlasti u korist parlamenta postignuta je kontrola egzekutive, a to je značilo pravno ograničavanje kraljevih prerogativa. Interesantno je, međutim, da Britanci nisu težili čistom republikanskom obliku vladavine, pa se „ideja o monarhijskoj vladavini“, kako piše Lidija Basta, „može smatrati stalnim i vitalnim elementom engleske ustavne i političke tradicije“. Šteta što ovu činjenicu, koja zaslužuje punu pažnju, Basta nije podrobnije analizirala. Da li je postojanje ustavne monarhije u dugoj političkoj istoriji Engleske posledica duboke privrženosti tradiciji ili je možda reč o sastavnom delu one teorije i prakse legitimiteta vlasti, u čijem se središtu nalazi ideja o političkom kontinuitetu? Odgovor na ovo pitanje sigurno bi se ticao i drugih, dalje postojećih oblika ustavne monarhije u zapadnoj Evropi.

Uz prirodne teorijske razlike, brojni mislioci političkog liberalizma u Engleskoj, i ne samo u njoj, isticali su dva jedino pouzdana sredstva ograničavanja i kontrole političke vlasti: putem raznih mehanizama koji regulišu odnose između pojedinih grana vlasti (legislative, egzekutive i sudstva), ali i putem garantovanja osnovnih sloboda i prava pojedinca. Drugim rečima, politička vlast ima svoje granice u drugim delovima vlasti i u prirodnom pravu kao stalnoj zaštiti individualnih prava i slobode. Ovakav način ograničavanja i kontrole političke vlasti morao se, razumljivo, suočiti sa pitanjem ograničavanja prava parlamenta. Da li suprematija parlamenta takođe nailazi na neke granice ili je reč o nekoj vrsti njegove maksimalne suverenosti? Anglosaksonski konstitucionalizam je na ovo pitanje odgovorio podređivanjem prava parlamenta osnovnim zakonima koji štite slobode i prava pojedinca. Tako, prerogativi kralja i parlamenta uvek su izvedeni iz večnih prava i sloboda pojedinca, pri čemu se osnovni zakon shvata kao prirodna i moralna obaveza. Parlament ima zakonodavnu funkciju, ali „osnovni zakon u formi pisanog ustava“, piše Lidija Basta, „istina, ne ograničava parlament u ostvarivanju njegovih zakonodavnih ovlašćenja, ali zato garantuje osnovna i nepovrediva prava“.

Narod za Britance nikada nije bio apstraktna kategorija. Njega čine konkretni pojedinci sa svojim pravom na slobodu, imovinu i život, i samo tako shvaćen narod jeste nosilac vrhovne vlasti, a parlament je suveren u granicama konstitucionalne vlasti. Ustavni dokumenti iz XVII veka (peticija o pravima, akt o sazivanju parlamenta, sporazum naroda, instrument vladanja, habeas corpus act, Bil o pravima, akt o nasledjivanju) samo su pravna materijalizacija ideje o ograničenoj i kontrolisanoj vlasti i načela o organizaciji i funkcionisanju najviših državnih organa. Politička vlast se u anglosaksonskom konstitucionalizmu pretvara u pravne odnose sa uspostavljanjem mešovite vlade — krune, doma lordova i doma komuna — koja je ubrzo prerasla u podelu vlasti. Ono što razlikuje ova dva modela vlasti, po mišljenju Lidije Baste, jeste dinamizam funkcija unutar podeljene vladavine: jedna funkcija pripada samo jednom organu vrhovne vlasti, i u njihovoj ravnoteži postiže se međusobno ograničavanje i kontrolisanje. Ugaoni kamen anglosaksonskog konstitucionalizma je personalno i funkcionalno razdvajanje zakonodavne i izvršne vlasti, i bez ovog razdvajanja nije moguća vladavina prava, kao ni sloboda pojedinca.

U knjizi Politika u granicama prava dat je širi osvrt na dela velikih mislilaca liberalizma, Dž. Loka i Dž. S. Mila. Tradicija anglosaksonskog konstitucionalizma je nezamisliva bez njihovih dela. Lok polazi od pretpostavke da je zadatak države očuvanje slobode pojedinca, i da ova sloboda čini okosnicu osnovnog zakona, koji nijedna legislatura ne može da dovede u pitanje. Otuda sledi stav da svaka vlast mora da ima svoju pravnu granicu, jer nema slobode gde jedna vlast i stvara i primenjuje pravo. Ideja o vladavini prava zapravo afirmiše načela o pravnoj jednakosti građana i njihovoj sigurnosti, bez arbitrarnih odlučivanja organa vlasti. Ovako shvaćena vladavina govori o njenoj podređenosti pravu, i to je razlikuje od pravne države, čiji je temelj u krajnjoj formalizaciji zakonskih normi. Isto pitanje temeljno je razmatrao i Mil. Gotovo svi mislioci liberalizma tražiće rešenje problema odnosa između slobode i vlasti u perspektivi predstavničke demokratije. Osnovni elementi britanskog parlamentarizma su, kako ističe Basta, „jaka egzekutiva, razvijen i moćni partijski sistem, sa snažnom partijskom disciplinom u redovima dve naizmenično vladajuće partije, i veoma veliki uticaj organizovanih političkih činilaca van parlamenta, odnosno državne strukture uopšte, a u prvom redu javnog mnjenja“.

Basta je imanentnom analizom osvetlila tradiciju anglosaksonskog konstitucionalizma i pratila, sa zavidnom bibliografskom obaveštenošću, genezu i problemska područja vladavine prava u Engleskoj. Jasno je pokazala antipozitivističku orijentaciju anglosaksonskog konstitucionalizma, jer sistem pozitivnog prava u njemu mora da sledi iz prirodnog prava pojedinca, kao stalne korekcije pravne norme. Mora se na kraju primetiti da je autorka u nekoliko mahova narušila zahteve imanentne analize. Kritičke ocene sa stanovišta drugačijih teorijskih pretpostavki nisu bile potrebne ovom radu. Takođe, povremeno ukazivanje na sociološku ukorenjenost ustavno-pravnih sukoba i sporova nije šire razvijeno. Upravo analiza anglosaksonskog konstitucionalizma pokazuje visok stepen autonomije pravno-političkih odnosa, jer kako inače objasniti dugovečnost institucija britanskog konstitucionalizma uprkos razvitku proizvodnih snaga i promena u socijalnoj strukturi?