Godina izdanja: 1989
Autor: Domaći
ISBN: Novi Bečej i Vranjevo od najstarijih vremena do 1941.g
Jezik: Srpski

Novi Bečej i Vranjevo kroz istoriju Lazar Mečkić-monografija RRR **3835...2018
od najstarijih vremena do 1941.g
Novi Bečej i Vranjevo kroz istoriju:od najstarijih vremena do 1941
autor: Lazar Mečkić
izdanje: Novi Bečej-Radnički dom »JVŽ« 1989.g tiraž: 500.primeraka
Tvrd povez,latinica, 390.strana,ilustrovana cb.,format:24,5 x 18,5 cm
stanje : odlično očuvana-nema ispisivanja
SADRŽAJ
Žarko Čiplić, Josif Marinković, kompozitor i dirigent ,Aleksandar Berić, poručnik bojnog broda I klase , Joca Savić, glumac, reditelj, pozorišni pedagog i publicista, Dr Jene Sentklarai, Draginja Ružić, rođena Popović prva srpska profesionalna glumica, Jovan Knežević, osnivač prvog srpskog pozorišta , Novobečejski i Vranjevački velikani
Sport- Film i likovna umetnost- Muzička kultura -Pozorišna umetnost -Zdravstvena kultura - Izdavačka delatnost, biblioteke i čitaonice
Privatna gimnazija - Harkovski institut (Ruska ženska gimnazija)- Osnovna škola u Vranjevu - Građanska škola u Novom Bečeju- Osnovna škola u Novom Bečeju - Osnovne škole
Pravoslavna crkva u Novom Bečeju- Mala pravoslavna crkva u Vranjevu- Katolička crkva u Vranjevu - Jevrejska osnovna škola u Novom Bečeju - Katolička crkva u Novom Bečeju - Jevrejska sinagoga u Novom Bečeju - Evangelistička (Luteranska) crkva u Novom Bečeju - Pravoslavna crkva u Vranjevu - Mala pravoslavna crkva (manastir) u Novom Bečeju
Arača - Novobečejska tvrđava - Kulturno istorijski spomenici
Kultura i zabava- Banke i štedionice - Ugostiteljstvo - Saobraćaj - Industrija - Zanatstvo- Trgovina - Poljoprivreda
Period između dva svetska rata
Socijalistički pokret u Novom Bečeju i Vranjevu
Prvi svetski rat
Šta su drugi videli i zabeležili o Novom Bečeju u devetnaestom veku
Period posle velike bune
Velika buna 1848-1849. godine
Poslednje izbeglice iz Srbije u Vranjevu
Pobuna seljaka u Novom Bečeju
Vranjevačka buna
Seljačke bune i ustanak Dože Đerđa
Regulisanje toka reke Tise
Društvena hijerarhija i kuluk kao osnova feudalizma osamnaestog i devetnaestog veka
Prodaja kameralinih imanja u Banatu i novobečejski spahija
Vranjevo u Velikokikindskom dištriktu
Dodela zemlje pojedinim porodicama
Planska izgradnja naselja i uslovi života
Romi u Novom Bečeju i Vranjevu
Naseljavanje Jevreja u Novom Bečeju i Vranjevu
Naseljavanje Mađara u Novom Bečeju i Vranjevu
Vranjevo i razvojačenje Potisko-pomoriške granice
Kolonizacija Nemaca
Novi Bečej i Vranjevo posle proterivanja Turaka iz Banata
Karlovački mir i rušenje novobečejske tvrđave
Velika seoba Srba 1690. godine
Novi Bečej pod Turcima
Tursko osvajanje Novog Bečeja i Banata
Položaj Srba u Banatu pred Tursko osvajanje
Seoba Srba preko Save i Dunava
Novi Bečej kraljevski slobodan grad i sedište Torontalske županije
Nastanak Bečeja i poreklo imena
Novi Bečej u doba velikih seoba naroda
Preistorija
Predgovor
* * *
Nastanak Bečeja i poreklo imena
Ne zna se tačno kada i kako je Novi Bečej dobio svoje ime, ko ga je i kada osnovao. Jedno je sigurno - Bečej je sa svojom tvrđavom zauzimao značajno mesto na spisku onih, koji su imali uticaja na državnu politiku u sledu istorijskih događaja ponekad i na široj teritoriji.
Posle propasti naselja, koje se u doba Rimljana nalazilo na mestu današnjeg Novog Bečeja, o njemu se, kao što je slučaj i sa drugim naseljima u Banatu, prilično dugo ne čuje ništa, ali već u doba Ištvana I (997—1038) Bečej se javlja kao naseljeno mesto, a uskoro se pominje kao selo.
U to vreme, ili nešto kasnije, ali u periodu uvođenja hrišćanstva kod Mađara, doselile su se između ostalih, u ove krajeve i dve porodice iz francuskog plemena Beche i Gregor. One su imale značajnu ulogu na području religije u ovom delu Ugarske, a zaposelim mestima dali su svoja imena. Naziv Beče (Becse) navodno je posledica pogrešnog čitanja, od strane Mađara, imena Beche. Prema tome prvi posednici i gospodari Bečeja, po kojima je verovatno i dobio ime bili su Beche i Gregor, a kasnije njihovi naslednici.
Malo je verovatno da je Bečej, kako stoji u pojedinim izvorima, dobio naziv po imenu plemića Bečeji Imre, koji je za vreme kralja Karolja Roberta (čija se prestonica nalazila u Temišvaru) došao u posed srednjeg dela Torontalske županije i naselio se u mestu koje je navodno po njemu dobilo ime Beče. Bečeji Imre je - prema Mađarskoj velikoj enciklopediji (A. Pallos) - potomak porodice Beche i Gregor.
Kako i istoričar Rudolf Šmit u svojoj studiji Grad Bečej iznosi da je ovaj dobio ime po porodici Beče-Gergelj: »koji su živeli pod prvim kraljem iz kuće Arpadovića«, za vreme vlade st. Ištvana (997-1038), onda bi se to možda moglo smatrati prvim istorijskim podatkom o postojanju Bečeja.
Karolj Sabo, u svojoj knjizi: Memoari iz prvog veka mađarskog hrišćanstva u XXII stavu, u kojem piše o biografiji Svetog Gelerta, pa kaže da je supruga župana od Beča, koju je sv. Gelert krstio, imala jaku groznicu i kada je na grobu sv. Gelerta u crkvi u Čanadu poljubila ogrtač, ubrzo ozdravila. Na kraju 86. stranice svoje knjige Sabo napominje: »može se pretpostaviti da je ime ovde spomenutog župana u vezi sa torontalskom tvrđavom Bečej i sa imenom toga grada«. Knjiga Karolja Saboa predstavlja, u stvari, zbirku prevoda latinskih legendi iz jedanaestog veka. Te legende su nastale oko 1083. godine kada je sv. Gelert kanonizovan.
Sveti Gelert je, posle ubistva, prvobitno sahranjen u Pešti, a kasnije je njegovo telo preneto u Maroš, pa odatle u Čanad negde 1049. godine. Ogrtač je bio položen na njegovom grobu u crkvi sv. Bogorodice u Čanadu. Dalja pretpostavka je da je poseta grobu supruge Župama od Bečeja, mogla biti u vremenu od 1050-1060. godine, te bi se možda baš ove godine mogle smatrati kao prvo javljanje Bečeja u istoriji.
Kao godina prvog javljanja Bečeja u istoriji pod tim nazivom može se smatrati i podatak iz knjige Đerđa Đerfi Istorijska geografija Mađarske iz vremena Arpadovića, II izdanje Akademije nauka, Budimpešta 1987. U poglavlju Bačka županija na str. 214 u stavu u kome opisuje Becse (j) između ostalog piše:
»Važan prelaz preko Tise 1091. godine kumanski vojskovođa Kapolč je sa pljačkaškim trupama, dolazeći iz pravca Tokaja tu prešao (misli kod Bečeja) Tisu, sa namerom da kod Donjeg Dunava napusti zemlju (misli se na Mađarsku).«
U fusnoti autor knjige daje objašnjenje da se radi o Bečeju u Bačkoj, što je prilično nepouzdana tvrdnja. Naime, iz teksta knjige jasno se vidi da su Kumani prešli Tisu kod Tokaja i da su se odande uputili u dalji pljačkaški pohod na području između Tise i Dunava. Posle toga, 1091. godine, oni prelaze sa desne na levu obalu Tise kod Bečeja, ali po našoj oceni onog u Banatu.
Đerfi je ovu pogrešku verovatno prepisao iz knjige Sctiptores rerum Hunaricarum dacum regumque stirpis Arpadianae gestarum, izdane 1937. godine u Budimpešti, gde se na str. 412 spominje Bečej, za koji autor u fusnoti daje objašnjenje, da se odnosi na »Vicus Obecse«, (Stari Bečej) u Bačkoj.
Potrebno je, pri oceni o kojemu se Bečeju radi imati u vidu uslove stanovanja i izgled tih malih naselja krajem jedanasetog veka (1091). Stanovalo se u kolibama, zemunicama, ili u najboljem slučaju u poluzemunicama, a zanimanje je uglavnom bilo stočarstvo, što je olakšavalo »seljakanje« s jednog mesta na drugo, gde je ispaša bolja.
Tada su orijentiri mogli biti, ne mala naseljena mesta od desetak-dvadesetak koliba, već brda i planine, reke i njihove pritoke ili ušća reka i naravno tvrđave. Sve drugo je bilo nesigurno, jer je bilo podložno promeni i iščezavanju.
U prilog toj tvrdnji ide i podatak iz knjige Dušana Popovića, Srbi u Bačkoj do kraja 18. veka, Beograd 1952, u kojoj na str. 77 stoji: »Bečej za vreme Turaka se ne pominje, iako se pominju mnoga sela iz okoline Bečeja, kao Bela, Botra, Perlek, Kutež, Ketvila i druga...«.
Možda je, u vreme prelaska Kumana preko Tise (1091), Bečej u Banatu pripadao upravi i zapovedništvu tvrđave Bač, te se kao takav i mogao smatrati da pripada Bačkoj županiji, ali to nema posebnog značaja za dokazivanje o kome je Bečeju reč, jer je tvrđava uvek bila na levoj strani Tise, a u njenoj neposrednoj blizini se nalazio Bečej u Banatu. Bečej u Bačkoj udaljen je skoro deset kilometara od tvrđave, ako se ide vodenim tokom Tise, a vazdušnom linijom udaljen je tri-četiri kilometra.
Treba naglasiti da je tvrđava postojala, na mestu na kome se i danas nalaze njeni ostaci, još u doba Rimljana. Ona je kasnije obnavljana ili na istom mestu izgrađena i nova, ali je sigurno jedno, da je uz tvrđavu oduvek postojalo prateće naselje, u ovom slučaju to je bio današnji Novi Bečej.
Prema tome, čini nam se, na osnovu svega što je rečeno u Hronici Mađarske o Bečeju, da se to odnosi samo na Bečej uz tvrđavu, gde je vojska i gde se odvija život.
Zbog svega ovog smatram, da se kao prvi pismeni trag u istoriji Novog Bečeja može uzeti 1091. godina.
Možda nam kao istorijski dokaz, o postojanju Bečeja u jedanaestom veku, može poslužiti i lepo očuvan mač pronađen u ruševinama bečejske tvrđave. Mač je pronašao Šandor Bizonji iz Novog Bečeja, jedan od poklonika novobečejske prošlosti, a njegova udovica je mač poklonila Narodnom muzeju u Zrenjaninu (1946) preko tadašnjeg upravnika Šandora Nađa. Mač je lepo očuvan i ukrašen, a potiče iz jedanaestog ili početka dvanaestog veka.
Ono što Rudolf Šmit iznosi u studiji Grad Bečej: »Dokumentarno se Bečej pominje tek godine 1238. kada kralj Bela I poklanja iznova konventu krstaša u Stonom Beogradu selo Bečej (villa Weche). Ono iznova baš potvrđuje da je Bečej i ranije postojao.
Sentklarai je kategoričan u tvrđenju da se Bečej oduvek nalazio na mestu gde je i danas. Tvrđenja da je nekada bio na ostrvu, on objašnjava - da je Tisa zbog taloženja mulja i peska menjala svoje korito. Za to postoje mnogi dokazi u ritovima i jarugama, pa čak da je Tisa i s istočne strane omeđila naselje Bečej te se tako on sa svojom tvrđavom izvesno vreme mogao naći i na ostrvu.
Bečej se do sredine dvanaestog veka, za vreme vladavine Gejze, sa svim područnim opštinama vrlo lepo razvijao kako kaže Sentklarai cvetao je. Taj razvoj je samo neznatno ometen unutrašnjim nemirima i pustošenjima koje je u banatskim naseljima radio Borić, bosanski ban koji je u ugarskim prestonim borbama učestvovao protiv Ištvana III. Za vreme vladavine Bele III oko 1190. godine sva su mesta ovog područja živela u priličnom blagostanju, pa je i u Bečeju uzela maha zemljordnja, zatim razvoj manufakture i trgovine. Bečej je, zahvaljujući svom povoljnom geografskom položaju održavao posredno i neposredno vrlo živu saobraćajno-trgovačku vezu s južnim kraljevima, posebno s Vizantijom, što je obezbeđivalo bogatstvo i uslove za brzi razvoj.
Taj procvat je vremenom bio ugrožen i Bečej je preživeo teške potrese 1241. godine kada su u ove krajeve prodrli Tatari na čelu s Batu-Kanom.
Život ljudi u Vojvodini prati se od početka neolita. Iz tog perioda postoje mnoga nalazišta, a među najvrednija spadaju i ona oko Novog Bečeja i Vranjeva.
U našim krajevima sve doskora nisu bili poznati lokaliteti koji pripadaju paleolitu. Međutim, mamutova glava s kljovama (nađena na obali Tise kod Novog Bečeja 1947. godine) pripada životinji čije izumiranje pada krajem paleolita i nastankom neolita.
Period srednjeg neolita u našim oblastima predstavljen je vinčanskom i potiskom kulturom. Ovaj period se kod nas proteže od 3.400 do 2.800. godine pre naše ere.
Za proučavanje preistorije Novog Bečeja važnija je potiska kultura, jer se prostire duž obala srednjeg i donjeg toka reke Tise. Potiska kultura spada u pozno neolitsko doba, sve dok je nije zamenila kultura prelaznog doba iz neolita u metalno. Za ovaj period postoje dva vanredna lokaliteta u neposrednoj blizini Novog Bečeja i Vranjeva: Borđoš i Matejski Brod. Matejski Brod spada u jedan od najpoznatijih lokaliteta u našoj zemlji.
Iz mlađeg kamenog doba (neolita) postoji čitavo naselje na Matejskom Brodu s ruševinama kuća, grobovi, keramika, oruđa od gline i kostiju, a smatra se da hronologija ovog naselja traje od trećeg milenijuma pre naše ere pa do trinaestog veka naše ere.
U proleće 1951. godine Novobečejac Bogdan Radonić je, prilikom oranja na salašu u području zvanom Simuđska strana, plugom zakačio ćup koji je predstavljao ostavu. Predao ga je Narodnom muzeju u Zrenjaninu. U ćupu je bilo mnoštvo raznovrsnih predmeta. Ćup se svrstava u tip zanatske ostave i pretpostavlja se da je pripadala zanatliji livcu, a potiče iz trećeg perioda bronzanog doba.
Na Borđošu je nađeno nekoliko preistorijskih naselja. Jedno od njih leži na staroj obali Tise i pripada mlađem kamenom dobu. Na njemu su otkriveni predmeti potiske i vinčanske kulture, što pokazuje da su se ovde mešali elementi dveju susednih kultura. Drugo naselje na obali Tise pripada bronzanom dobu. Uz njega je postojalo i groblje s urnama u kojima su sahranjivani pokojnici.
Na Brođošu je u više mahova otkriveno nekoliko mesta s ostavama bronzanih predmeta s kraja bronzanog i početkom gvozdenog doba. Tu je nađena i jedna statueta od pečene zemlje, koja predstavlja žensko božanstvo u sedećem položaju i pripada mlađem kamenom dobu.
To su samo neki od vrednijih nalaza, koji pokazuju da je čovek na tom području živeo od vajkada.
Predmeti nađeni na području Novog Bečeja i Vranjeva čuvaju se po mnogim muzejima ne samo u našoj zemlji, nego i u inostranstvu.