ISBN: Ostalo
Godina izdanja: 1984
Autor: Domaći
Vrsta: Istorija srpske književnosti
Jezik: Srpski

Autor - osoba Pešić, Radmila, 1923-2010 = Pešić, Radmila, 1923-2010
Milošević-Đorđević, Nada, 1934-2021 = Milošević-Đorđević, Nada, 1934-2021
Naslov Narodna književnost / Radmila Pešić ; Nada Milošević-Đorđević ; [likovno-grafička oprema Rade Rančić]
Vrsta građe enciklopedija, leksikon
Ciljna grupa odrasli, ozbiljna (nije lepa knjiž.)
Jezik srpski
Godina 1984
Izdavanje i proizvodnja Beograd : `Vuk Karadžić`, 1984 (Subotica : Birografika)
Fizički opis 311 str. : ilustr. ; 25 cm
Drugi autori - osoba Rančić, Rade, 1949-2000 = Rančić, Rade, 1949-2000
Zbirka ǂBiblioteka ǂČovek i reč
(Karton)
Napomene Tiraž 5.000
Skraćenice: str. 287-291
Registar: str. 293-302.
Predmetne odrednice Srpska narodna književnost – Enciklopedije


Predgovor
Ideja о pisanju posebnog rečnika narodne književnosti nametnula se odmah posle objavljivanja dvotomne Nove enciklopedije u boji »Vuk Karadžić« - »Larousse«. Iako u znatnoj meri zastupljeni u ovoj enciklopediji, termini narodne književnosti su se gubili u mnoštvu drugih. Osetili smo potrebu da ih sakupimo na jednom mestu, dopunimo, proširimo novim činjenicama, unesemo više pojmova.
Prvobitna zamisao se umnogomе izmenila i tako je nastala knjiga kojoj je namena da se naša narodna književnost predstavi ne samo stručnom nego i svakom kulturnom čitaocu u njenom stvarnom kontinuiranom bogatstvu i razvoju, da mu se prikaže u punoj slojevitosti usmene kulture i civilizacije koja je koliko specifična toliko i opšteljudska. Ovaj neprekidani razvoj naše usmene književnosti, veoma izuzetan kao pojava u istoriji folklora, može se uglavnom pratiti u rasponu od četrnaest stoleća i to još od VII veka, kad se pojavljuju najstariji, manje-više sigurni podaci о njenom životu i bivstvovanju, pa preko prvih, već umetnički posebno vrednih zapisa XV stoleća — do njenog raskošnog predstavljanja herderovskoj i merimeovskoj Evropi. I tako sve do danas — kad, čini nam se, ona može da se posmatra u smirenoj, spokojnoj retrospektivi, iako u pojedinim svojim vidovima na području Jugoslavije — predstavlja još uvek živ, funkcionalan i često delotvoran oblik umetničkog izražavanja, što opet otvara mogućnosti istraživanja procesa izvođenja i prenošenja folklora.
Narodna književnost je veoma širok fenomen. Posmatrana kao usmena umetnost reči, daje nam pravo da je uz naglašavanje specifičnosti u odnosu na pisanu literaturu, prikažemo pomoću prilagođenih sredstava proučavanja kojima se služe književna istorija, teorija i kritika.
Rečnik se bavi pre svega građom naše usmene književnosti, ali predstavlja i kratak, književno-istorijski, kritički i teorijski prilaz toj građi — sa osnovnom težnjom da о njoj pruži što potpuniju informaciju. U najširem smislu koristi spoljašnji i unutrašnji pristup (uporediti A. Voren—R. Velek, Teorija književnosti, 1949, i Sv. Petrović, Priroda kritike, 1972) usmenoj književnosti, ne opredeljujući se izričito ni za jedan od njih; međutim, pruža i pregled najraznovrsnijih metodologija proučavanja.
Spoljašnji pristup, u nekim svojim vidovima, predstavlja i isključiv metod proučavanja prihvaćen u našoj nauci о narodnoj književnosti, u međusobnim odnosima npr. usmene književnosti i društva, koji su posebno izraziti već samim tim što je usmena književnost prevashodno društvena tvorevina, što u kolektivu nastaje i jedino pomoću njega može i funkcionisati, što sama po sebi ima višestruku društvenu ulogu, od utilitarno-magijske do estetičko-umetničke. Narodna književnost je sinkretična umetnost, i u samom početku zavisiće od drugih umetnosti, ali kao i one, i od širokog područja materijalne i duhovne kulture. Kao interdisciplinarna oblast sama po sebi, predmet je izučavanja i drugih nauka, kao što su filologija, etnologija, antropologija, mitologija, filozofija, sociologija, istorija itd. Odnos prema istoriji, naročito u odrednicama о epici i о kulturno-istorijskim predanjima, posebno je došao do izražaja, predstavljajući i veoma snažan tok istraživanja u našoj dosadašnjoj nauci, izazvan objektivnim okolnostima. Nemilosrdnom igrom stvarne istorije i geografskog položaja stvoreni su idealni uslovi za oblikovanje epske poezije, prema svim zahtevima zakonitosti ove vrste.
Usmenu književnost je, međutim, pogodnije posmatrati kao »istovremeni poredak« nego kao hronološki redosled delà u okviru istorijskog procesa, ne samo zato što se između ovih delà nalaze dugi periodi koji nam ne ostavljaju ni jedno zabeleženo ostvarenje usmene književnosti, već i zbog same prirode građe. Nastanak usmenog déla samo se po izuzetku podudara s vremenom njegovog beleženja, a starost motiva, kao samostalnih jedinica prihvaćenih u tradiciji, ne može se izjednačiti s vremenom oblikovanja konkretne umetničke tvorevine. Preovlađuje postojanost pojedinih struktura kompozicionih shema, i uz svu njihovu fleksibilnost održavaju se osnovne odlike vrsta. U rečniku smo zato mnogo više insistirali na idejnom, motivskom, žanrovskom, strukturnom kontinuitetu nego na hronologiji. To ne znači da se nismo trudili da obuhvatimo sve etape razvoja usmene književnosti onoliko koliko su nam dopuštali pisani tragovi о njoj i njeni zapisi (odrednice: pomeni i zapisi, antologije, prevodi...). Iako kontinuitet nije jednostavno izraziti putem rečnika, on se u njemu može sagledati u okviru obrade pojedinačnih pojmova, ili pak, u okviru skupa različitih pojmova koji, obuhvaćeni zajedno, ukazuju na transformacije ideja od prvih animističkih slika sveta (u bajalicama i demonološkim predanjima), od mitoloških vizija (u spasovskim obrednim pesmama о devojci-pšenici, oslobođenoj iz podzemnog sveta u vreme buđenja vegetacije), do umetničkog apstrahovanja i poetske stilizacije opšteljudskih osećanja (u ljubavnoj i svadbenoj lirici), ili do veličanja epskog podviga kao sinteze fizičkog junaštva i etičke uzvišenosti.
Iako primenu biografskog prilaza u proučavanju usmene književnosti umnogomе onemogućuju činjenice da su pevači i kazivači ili anonimne ili malo poznate ličnosti, о čijem životu ima samo oskudnih podataka, i da ih je izvan korelacija tradicija — stvaralac — delo — publika veoma teško sagledati, u našoj nauci ovaj metod ima veliki broj poklonika i mahom se razvija dvosmerno: usmeno delo se tumači pronalaženjem podataka iz života stvaraoca-pevača, ili se, ukoliko je stvaralac anoniman, otkriva njegov identitet analizom delà. U rečniku će se zato naći i biografije važnijih pevača i kazivača, ali u obimu ograničenom konkretnošću informacije.
Unutarnji pristup usmenoj književnosti u rečniku uslovna je i obuhvatna pretpostavka, i nije opredeljivanje za jednu metodologiju, te ga treba shvatiti kao pokušaj da se u njemu da pregled »načela (usmene) književnosti, njenih kategorija i merila...« kao celine, ali i da se na pojedinim delima ova načela ilustruju; da se u isto vreme dobije i uvid u različita shvatanja ovih merila, zavisno od vremena u kome se ona ustanovljuju.
U okviru razmatranja građe dati su pregledi i analize važnijih tema, motivskih sklopova i motiva usmene književnosti, uz navođenja varijanata na užem, jugoslovenskom komparativnom planu i širem, međunarodnom, naročito na području usmene proze. Na međi hrišćanskog istoka i zapada, naša usmena književnost očuvala je i slojeve starih orijentalnih religija, usvojila i transponovala mnoga predanja antičkog sveta, sve to podredivši razvijenom kodeksu svoje običajne etike.
Ukazujući u okviru pojedinih termina i na ovakve pojave, trudili smo se da komparativno povežemo sa specifičnim u svakoj posebnoj umetničkoj transpoziciji teksta, lako se razvijala na neki način odvojeno od naše visoko razvijene hrišćanske pisane književnosti srednjeg veka, od renesanse i baroka, ona je s njima komunicirala. Uočiva su mnoga uzajamna prožimanja ne samo u pogledima na svet, na sižejno-tematskom planu, već i u domenu kompozicije i stilistike, na šta rečnik takođe ukazuje.
Dat je pregled oblika naše usmene književnosti, njenih rodova, vrsta i podvrsta, kao i svojstvenosti njihovog obrazovanja. S jedne strane, npr. u epici, praćeno je tipično formiranje proznih kazivanja i pesama koje su, iako završene unutar sebe, predstavljale deo širokih zbivanja i služile njihovom osvetljavanju: s druge strane, ukazivali smo na ostvarenja koja su, isklesana kao male celine, imala funkciju formiranja poetskih biografija junaka, od njihovog realno-istorijskog ili natprirodnog rođenja do smrti. Identifikacijom događaja sa doživljajem stvorena je kod nas epika kratkih pesama sa jakom primesom osećajnosti. U rečniku će se zato naći dosta analiza pojedinačnih pesama koje će zajedno stvoriti viziju epopeje, ali koje pre svega egzistiraju same po sebi. Uz imena junaka i njihovih porodica nalaze se njihove istorijske i legendarne biografije kroz vekove, tako da se mogu uočiti procesi formiranja ciklusa oko pojedinih ličnosti i događaja.
Do izražaja su došle i izvesne krupnije tematske jedinice koje imaju više tokova motivskog i strukturnog razvitka prihvaćenog u tradiciji, a obično se označavaju sažetim, ustaljenim asocijativnim sintagmama (progonjena devojka, uziđivanje živog bića u temelje neke gradnje, zidanje zadužbina, junačke ženidbe, itd.).
U rečniku se pominje i znatan broj junaka nosilaca radnje, pre svega u pojedinim delima, ali i u okviru pojedinih vrsta, tipova specifičnih za naše podneblje, ali oblikovanih sredstvima usmene poetike i prilagođenih njenim zakonitostima, sporednih likova iz sfere stvarnosti i istorije umetničke tradicije, mitologije i religije. Svet natprirodnih bića često se koristi u funkciji više poetske ideje kao stilsko izražajno sredstvo. Hrišćanski panteon u odnosu na starije religije zauzima posebno mesto, s jedne strane u okviru pesama i priča, s druge u vezi s pojmom sveca heroja ili anđela zaštitnika. Obrađena su i ustaljena imena ličnosti i geografskih mesta koja dobijaju specifičnu upotrebu ali često i značaj simbola.
Terminološki je obuhvaćeno i područje stilistike — dinamički sistem u kome funkcioniše narodna književnost kao umetnost reči. Pobrojana su i analizovana ona stilska sredstva i oni pojmovi koji su bitni i funkcionalni za usmeno stvaranje u celini, ali i unutar određenog delà (formulativnost, ponavljanje, paralelizam, poređenje, gradacija, slovenska antiteza, itd.).
Folklorističke škole i metodi proučavanja dati su poredbeno, prema izvornim teorijama. Od proučavalaca usmene književnosti obuhvaćeni su osnivači i važniji predstavnici pojedinih škola, ali i mnogi drugi istraživači i sakupljači. Kako je svrha rečnika pre svega informativnost, trudili smo se da dosta prostora posvetimo onim poslenicima za koje je teže naći podatke u ostalim enciklopedijama. Dosta iscrpne bibliografije radova proučavalaca narodne književnosti, naših i stranih, predstavljaju svojevrstan pregled naše nauke koja je bila i podloga ovome rečniku.
Opisna bibliografija važnijih časopisa i publikacija, isključivo ili delimično posvećenih folkloru i građi i studijama о narodnoj književnosti, takođe je zauzela mesto u rečniku.
Autori
MG109