Godina izdanja: Ostalo
ISBN: Ostalo
Autor: Domaći
Jezik: Francuski
Oblast: Istorija umetnosti

Odlično očuvano kao na slikama

Prvi tekstualni deo
I drugi deo fascikle u kom je veliki broj samostalnih reprodukcija

Sjajna knjiga za proučavace srednjeg veka u Srbiji

Srpsko slikarstvo srednjeg veka


Vlad. R. PETKOVIĆ


Srpski spomenici


La Peinture Serbe Du Moyen Age
Petkovic, Vlad R.
Published by Beograd, 1934

Musee d`Histoire de l`Art Monuments Serbes VII



Author: Vlad R Petković; Narodni muzej--Beograd.
Publisher: Beograd : [Planeta], 1934.

Subjects
Mural painting and decoration, Medieval -- Serbia -- Byzantine influences.
Christian art and symbolism -- Serbia -- Medieval, 500-1500.
Painting, Serbian.




Među najstarije spomenike srpske srednjovekovne arhitekture spada Bogorodičina crkva u manastiru Studenica. Nju je krajem XII veka podigao veliki župan Stefan Nemanja, rodonačelnik loze Nemanjića. Nemanja je crkvu podigao neposredno pošto je ujedinio Rašku sa primorjem i stvorio državu. Crkva je zidana sa namerom da vladaru posluži kao mesto gde će naći duhovno utočište posle povlačenja sa vlasti i kao njegova grobnica. Iz tih razloga crkva je bila sagrađena na dosta nepristupačnom terenu za to vreme, udaljena od glavnih puteva. Crkva je posvećena Bogorodici, verovatno po želji njenog ktitora, koji je verovao da mu je ona pomogla da preživi dane zarobljeništva u Carigradu. Pošto je umro u manastiru Hilandar na Svetoj gori, Nemanjine mošti je u Studenicu preneo i sahranio njegov sin Sava. Pored Stefana Nemanje, u Studenici su položene mošti Stefana Prvovenčanog i kralja Radoslava.

Bogorodičina crkva je jednobrodna građevina sa kupolom, po uzoru na vizantijske građevine tog vremena. Gledano spolja, podseća na sarkofag. Kako u mladoj srpskoj državi još uvek nije bilo kvalitetnih i veštih majstora graditelja, za izvođenje radova na hramu dovedeni su graditelji sa strane. To je bilo u skladu sa srednjovekovnim običajima gradnje, jer su tada postojale grupe majstora koje su putovale po zemlji i po narudžbini izvodili radove. Ko su bili graditelji Bogorodičine crkve ne zna se, ali se po načinu gradnje, gde se vide elementi romanskog stila karakterističnog za primorje, može zaključiti odakle su došli. Te grupe različitih majstora i zanatlija, koje su radile na našim crkvama, prenosile su svoja znanja i veštine na domaće graditelje i tako ih obučavali za rad na drugim građevinama.

Unutrašnjost crkve je podeljena na tri prostorije. To su narteks (ulaz) na zapadnoj strani građevine, naos (srednji i obično najveći deo crkve) i oltarski prostor (na istočnoj strani). Oltarski prostor u crkvama može biti jednodelan ili trodelan, kakav je u Bogorodičinoj crkvi u Studenici. Sa strane naosa je dozidana još jedna prostorija (pevnica), dok je ispred narteksa dodat eksonarteks (predulaz). Ovakav raspored prostorija se manje-više ponavlja u svim kasnijim građevinama, uvek zadržavajući osovinu narteks-naos-oltar. Kod Bogorodičine crkve ovaj unutrašnji raspored prostorija je uočljiv i kada se crkva posmatra spolja.

Fasada crkve je obložena tesanicima od belog mramora. Prozori se ređaju oko cele crkve, kao i oko same kupole. Prozori oko crkve po načinu izrade, usecanjem u kamen, odgovaraju romaničkom načinu gradnje, dok prozori oko kupole, građeni ređanjem opeke, odgovaraju vizantijskom stilu. Bogato su dekorisani i naglašeni ulaz u narteks na zapadnoj strani, pevnički ulaz, na južnoj kao i trifora (prozor sa tri otvora) na istočnom delu fasade. Duž fasade izveden je dekorativni krovni venac. Na zapadnom portalu se nalazi bogata skulpturna dekoracija kojom je, između ostalog, prikazana i Bogorodica sa Hristom u naručju. Crkva ima dvoslivni krov. Sve ovo čini Bogorodičinu crkvu jednom od najlepših građevina iz vremena stvaranja srpske države i uspostavljanja dinastije Nemanjića. Stil u kome je sagrađena Bogorodičina crkva zove se raški stil.

Unutrašnjost crkve je oslikana neposredno posle smrti velikog župana Nemanje i za taj posao je najzaslužniji njegov sin monah Sava. On je, boraveći u Carigradu, mogao da vidi kako su tamošnje crkve oslikane, pa je verovatno pod tim uticajem pozvao neke od vizantijskih umetnika da taj posao urade i u Studenici. Na žalost, od prvobitnih fresaka malo je sačuvano. Ovom periodu pripadaju i freske iz manastira Morača, Mileševa i Sopoćani.

U manastiru Morača, kraj današnjeg Kolašina, podigao je crkvu Uspenja Bogorodice knez Stefan, sin velikog župana Vukana polovinom XIII veka. Dograđivao je i ukrašavao kralj Milutin. Manastir je opustošen posle turskih osvajanja, ali je obnovljen u XVI veku, kada postaje značajan duhovni i kulturni centar. U borbama za oslobođenje Crne Gore od Turske, Morača postaje središte narodnog otpora. Crkva Uspenja Bogorodice pripada raškoj stilskoj grupi. Prvi put je oslikana neposredno posle podizanja, a kasnije su freske obnavljane, kako je manastir doživljavao uspone i padove. Od fresaka iz XIII veka sačuvane su one iz ciklusa proroka Ilije, Deizis (likovi Bogorodice i Jovana Preteče kako se obraćaju Hristu), Blagovesti (arhanđel Gavrilo i Bogorodica). Ciklus o svetom Iliji je uzet iz Starog zaveta. Ilija se povukao u pustinju da bi se tamo u miru posvetio samoći i traženju duhovnog savršenstva. Zbog tih svojih karakteristika sveti Ilija se uzima kao začetnik monaštva, a kako je manastir Morača bio jak monaški centar, to je i pojava ovog ciklusa razumljivija. To opet govori da je strogo programsko fresko-slikarstvo, pored dekorativne, imalo i ulogu u objašnjavanju važnih verskih poruka koje su se dovodile u vezu sa događajima iz svakodnevnog života.

Na freskama koje prikazuju svetog Iliju, morački umetnik je pokazao izuzetnu veštinu. U sceni gde gavran donosi proroku hranu sveti Ilija je prikazan sa upečatljivim izrazom lica dok razmišlja o svojim daljim iskušenjima. Figura nije u klasičnom frontalnom stavu, već je prikazana okrenutau stranu, što je novina u slikarstvu XIII veka.

Na sličan način je prikazan prorok u sceni kod sarepske udovice. Naglašenog dostojanstvenog stava, sa jednom podignutom rukom, prorok sedi dok u drugoj ruci drži ispisani svitak. Odeća je puna nabora naglašenih širokim linijama, koje ističu punoću i težinu haljina. Karakteristika svih fresaka ovog perioda je njihova veličina, čemu je pogodovao način obrade zidova. Zidovi nisu bili ispresecani mnoštvom stubova i pilastera, što je omogućavalo umetnicima da prave freske velikog formata.

Raškoj stilskoj grupi pripada i manastir Mileševa, pored Prijepolja. U manastiru je kralj Vladislav podigao crkvu Vaznesenja. Tu su položene mošti svetog Save, koje su prenete iz manastira Trnovo. U XVI veku Mileševa je imala značajnu štampariju. Najznačajnije freske su izrađene posle podizanja manastira, u XIII veku. Njih su uradili zajedno vizantijski i domaći fresko-slikari. Među najznačajnije očuvane scene spadaju Skidanje sa krsta, Blagovesti, Vaskrsenje, ktitorska kompozicija sa kraljem Vladislavom. Kako je na oslikavanju crkve radilo više majstora, tako se i freske razlikuju po kvalitetu. Najbolje urađene su scene Uspenja i Vaskrsenja (Beli anđeo). Glave figura su urađene poput antičkih glava, prefinjenog crteža. Od boja dominira zelena, sa akcentima bele i rumene.

Od izuzetnog značaja su i vladarski portreti. Likovi prikazani na freskama su se razlikovali jedni od drugih po bradi, kosi, odeći i godinama, ali nisu imali psihološki izraz. Oblik glave je kod određenog tipa bio uvek isti. Međutim, kod vladarskih portreta kraljeva Vladislava, Radoslava i Stefana Prvovenčanog, svetog Save i Simeona Nemanje nailazimo na tragove pravog portreta.

Još jedna mauzolejska crkva raške stilske grupe je crkva Svete trojice u manastiru Sopoćani kraj Novog Pazara. Podigao ju je kralj Uroš I polovinom XIII veka. I ovu crkvu je ukrašavalo više majstora nejednake veštine. Najkvalitetnije su urađene freske centralnog dela crkve. Na njima je pozadina freske, kao i kod mileševskog Belog anđela, obložena zlatnim listićima, preko kojih je crtežom oponašan mozaik. Najznačajnije i najlepše su freske na kojima su prikazane scene Bogorodice sa Hristom i dva anđela, Poklonjenje agnecu, Veliki praznici, Uspenje Bogorodice i Apostoli. Najmonumentalnija sopoćanska freska, a i srednjovekovnog srpskog slikarstva uopšte, je Uspenje Bogorodice. Uravnoteženost kompozicije, fino oblikovanje glava po uzoru na antičke umetnike i bogat kolorit doprinose toj monumentalnosti. Oko centralne figure Bogorodice se ređaju Hrist sa anđelima, dok se levo i desno nalaze ovozemaljski pravednici. Na ovoj fresci je dostignut vrhunac razvoja slikarstva u periodu raške stilske grupe. Među sopoćanskim freskama se nalaze još dve značajne predstave. U Poklonjenju agnecu, u povorci se pored svetih otaca nalaze i naši arhiepiskopi Sava I, Arsenije I i Sava II. Takođe je ilustrovano i žitije svetog Simeona Nemanje. Njihovo pojavljivanje u ovim scenama ima i politički karakter i vezano je za uspostavljanje tradicije srpske pravoslavne crkve i njenih svetaca, kao i uspostavljanje kulta vladarske porodice Nemanjića. Svojom lepotom se, pored pomenutih, ističu i figure apostola Jovana, Petra i Pavla.

Pored fresaka, u slikarstvo se ubrajaju minijature i ikone. Minijature su ilustracije slikane kao ukras prilikom prepisivanja crkvenih knjiga. Kako nisu postojale štamparije, knjiga je bilo veoma malo i njihovo umnožavanje je bilo dug i mukotrpan posao. Knjige su prepisivali talentovani pisari, koji su ih ujedno i ukrašavali. Ukrašavalo se obično početno slovo stranice — inicijal, a slikane su i minijaturne ilustracije religioznih scena. Najstarije minijature se nalaze u rukopisu Vukanovog jevanđelja (početak XIII) i Miroslavljevog jevanđelja (kraj XII veka). Miroslavljevo jevanđelje je dobilo ime po humskom knezu Miroslavu, za čije je potrebe bilo napravljeno. Ono neguje stil blizak romaničkoj skulpturi. Ljudska figura je retka, uglavnom se koriste stilizovane životinje. Tek se krajem veka minijaturno slikarstvo priklanja vizantijskom stilu, kojim se služe fresko-slikari. I kod ikona je u ovom periodu primetna jedna zastarela varijanta, koja ne odgovara tadašnjem načinu oslikavanja crkava. Iz ovog razdoblja sačuvane su ikone Bogorodiie sa Hristom i Hrist Pantokrator, koje se nalaze u Hilandaru.
Sačuvana
Angelina
Administrator
Sr. Member
*****
Van mreže Van mreže

Poruke: 417




Pogledaj profil

Umetnost srednjeg veka
« Odgovor #1 poslato: Oktobar 01, 2011, 08:27:43 pm »
**

UMETNOST SREDNJEG VEKA

DVORSKI STIL


Sledeći važan period kulturnog uspona pada u vreme najveće moći srpske države. To je period koji obuhvata početak XIV veka, kada su se granice države proširile duboko prema jugu. Osvajanja i jačanje Srbije su dovele do potrebe da se ta novodobijena moć prikaže i kroz umetnost.

Najkarakterističniji primer za novi stil u arhitekturi je kosovski manastir Gračanica sa crkvom posvećenom Blagovestima. Ktitor crkve je bio kralj Milutin, za čije vladavine je podignut veliki broj manastira i hramova. Izgradnja Gračanice počinje u prvoj deceniji XIV veka. Za razliku od raške stilske grupe, gde postoji samo jedna kupola, na Gračanici ih ima pet — velika centralna i četiri manje, raspoređene sa strane. Unutrašnjost crkve je u obliku upisanog grčkog krsta. Proskomidija i đakonikon su odvojeni od oltarskog prostora. Neposredno posle završetka izgradnje crkvi je dodata spoljna priprata nad kojom se nalazila kula — zvonik, koja je stradala u kasnijim vremenima. Posmatrano spolja, crkva odaje težnju za postizanjem utiska visine i izduženosti. Taj utisak je ostvaren stepenastim ređanjem arhitektonskih elemenata sve do centralne kupole. Najniži lukovi su polukružni, a najviši šiljati. Slično se ređaju i prozori sa jednim, dva i tri otvora. Utisak pojačava i način oblaganja fasade velikim kvadratnim blokovima oivičenim opekom. Stilski uzor se nalazi u vizantijskoj arhitekturi, u crkvi Svetih apostola u Solunu. Ovaj stil se još naziva i dvorski stil.

Pored promena u načinu gradnje, došlo je i do promena u načinu oslikavanja unutrašnjosti hramova. Te promene se najbolje vide na freskama manastira Dečani i Staro Nagoričino.

Manastir Dečane podigao je početkom XIV veka Stefan Dečanski. Crkva je posvećena Hristu Pantokratoru, verovatno zbog sećanja na istoimeni manastir u Carigradu, gde je Stefan Dečanski proveo neko vreme u izgnanstvu. Protomajstor je bio Fra Vita iz Kotora i verovatno je to razlog zašto se na crkvi primećuje mešavina vizantijskog, romaničkog i gotičkog stila. Dečanska crkva je najveći srednjovekovni hram u Srbiji. Nov način građenja doveo je i do promena u unutrašnjosti crkve, što se odrazilo na fresko-slikarstvo. Za razliku od raškog stila, gde je unutrašnjost hrama bila u velikim površinama, neisprekidana stubovima i pogodna za velike kompozicije, unutrašnjost hramova dvorskog stila bila je razbijena i više su joj odgovarale manje kompozicije. Interesovanje za druge religiozne spise, osim Jevanđelja, donosi nove teme (život Bogorodice). Na samim freskama se primećuje da je došlo do razvijanja kulisa, odnosno arhitektonske pozadine pred kojom se scena odigrava, naglašena je gestikulacija, nabori haljina su mnogo oštriji i dramatičniji, a od boja preovladava oker.

Zbog dugog rada na oslikavanju crkve i zbog velikog broja slikara koji su u njoj radili, dečanske freske su različitog kvaliteta, ali se odlikuju velikim brojem i bogatstvom ideja. Pored uobičajenih religioznih scena, na dečanskim freskama se često prikazuju istorijske ličnosti vezane za tadašnju državu. To su: prvi iguman dečanski Arsenije sa svetim Savom i prvim patrijarhom srpskim Joanikijem, car Dušan sa porodicom i logotet Đorđe koji prinosi dar crkvi, zatim kraljevi Stefan III i car Dušan na molitvi, kralj Milutin, carica Jelena sa sinom i Dušanovim polubratom Sinišom, kao i loza Nemanjića na kojoj je prikazano 25 portreta. Sve ove scene veličaju državu i njene vladare. Ilustrovan je i crkveni kalendar sa svih 365 dana, sa velikim brojem scena i figura. Od svih majstora koji su radili na oslikavanju manastira Dečani sačuvano je samo jedno ime — Srđ grešni.

Pored fresaka, Dečani se odlikuju i bogatom skulptornom dekoracijom. Ona je izvedena na portalima, prozorima i kapitelima stubova. Kako je spoljašnjost crkve bila bliža raškom stilu, gde se mešaju vizantijski i romanički uticaj, tako je i skulptorna dekoracija urađena u romaničkom stilu. Na zapadnom portalu prikazan je Strašni sud, a na južnom Krštenje. Na prozoru zapadne fasade je scena u kojoj sveti Đorđe ubija aždaju. Pojedini arhitektonski elementi, kao kapiteli stubova, urađeni su u obliku životinja. Izuzetno je bogata plastična ornamentika oko vrata i prozora, gde dominiraju stilizovani biljni motivi. U Dečanima se nalazi i kameni presto cara Dušana, kao i drveni sarkofag kralja Stefana Dečanskog sa raskošno izvedenim drvorezom. U riznici Dečanskog manastira čuva se velika zbirka srednjovekovnih rukopisnih knjiga.

Dvorskom stilu pripada i crkva Staro Nagoričino pored Kumanova u Makedoniji. Tu je na ostacima starije vizantijske građevine početkom XIV veka kralj Milutin podigao novu crkvu posvećenu svetom Đorđu. Crkva ima oblik trobrodne bazilike sa pet kubeta. Kao i dečanske, i ove freske pripadaju stilu Paleologa, koji je dobio ime po tada vladajućoj vizantijskoj dinastiji, za čije vladavine je podignuto mnogo kulturnih spomenika. Odlike stila Paleologa — dramatika, realizam i obilje oker boje — vide se i na freskama crkve svetog Đorđa. Na njima su predstavljene scene Hristovog života i stradanja, Hristovih čuda, kao i ciklusi svetog Nikole i svetog Đorđa. I ovde se nalaze vladarski portreti, i to ktitora kralja Milutina i njegove žene, kraljice i vizantijske princeze Simonide. Prikazani su i likovi lokalnih svetaca Prohora Pčinjskog i Joakima Osogovskog. Slikari jednog dela ovih fresaka su poznati. To su Mihailo i Eutihije, za koje se zna da su imali majstorsku radionicu u Makedoniji. Poznat je još jedan slikar iz ovog perioda — Jovan. Njegovo ime, napisano na grčkom, nalazimo u crkvi svetog Dimitrija u Pećkoj patrijaršiji, zanimljivom kompleksu hramova nastalom stalnom dogradnjom i neprekidnim ktitorstvom. On je tu pored stojećih figura naslikao scene iz života Bogorodice i svetog Dimitrija, kao i scene Velikih praznika. Drugi slikar, koji hronološki ne spada u ovaj period, ali je njegovo ime vezano za manastir Dečane, jeste Longin. Za Dečane je radio ikone Svetih ratnika i Velikih praznika. Radio je još i u manastiru Piva i u crkvi manastira Lomnice kod Vlasenice. Koristio je dosta zlata i žive boje, a karakterističan je po izduženim likovima. Izuzetno je bio vešt u ornamentici i dekorativnom pisanju.
Sačuvana
Angelina
Administrator
Sr. Member
*****
Van mreže Van mreže

Poruke: 417




Pogledaj profil

Umetnost srednjeg veka
« Odgovor #2 poslato: Oktobar 01, 2011, 08:28:16 pm »
**

UMETNOST SREDNJEG VEKA

MORAVSKI STIL


Period dvorskog stila srpske srednjovekovne umetnosti se završava počecima turskih osvajanja na Balkanu i smrću cara Dušana, kada dolazi do opadanja centralne vlasti i kada ona prelazi u ruke plemstva. Marička bitka 1371. ima za posledicu početak migracija pred Turcima i stvaranje novog središta države severnije, oko reke Morave. U tom periodu se javlja živa umetnička aktivnost koja traje sve do turske okupacije i pada srpske države.

Knez Lazar, tadašnji vladar Srbije, gradi pored Ćuprije manastir Ravanicu sa crkvom Vaznesenja. Crkva pripada novom moravskom arhitektonskom stilu. Ona ima oblik upisanog krsta sa pet kubeta, a opasana je jakim zidinama sa kulama radi zaštite od pljačkaša. Karakteristično za moravski stil je da su crkvi dodate polukružne pevnice i da je fasada bogato oživljena opekom. Opeka je ponekad imitirana bojom, kao što je bojen i plitki dekorativni reljef. Na crkvi se javlja i dekoracija u obliku šahovskog polja, a na građevinama moravskog stila su česti kružni prozori — rozete. Moravski stil je od sva tri arhitektonska stila najoriginalniji.

Slikarstvo ovog vremena se najbolje vidi na freskama manastira Kalenić i Resava. Najznačajnije promene su nastupile u promeni boje. Kolorit postaje kombinacija pastelnih i oker rumenih boja. U scenama nema više one dramatičnosti figura, već se one odlikuju gracioznošću i prefinjenošću, kao i lirskim karakterom.

Manastir Kalenić sa crkvom posvećenom Vavedenju podigao je početkom XV veka protovestijar Bogdan sa ženom Milicom i bratom Petrom. Crkva ima jedno izduženo kube i dve pevnice. Fasada je bogato oživljena opekom, a u gornjim delovima ornamentima u obliku šahovskog polja. Donji red prozora je sa jednim ili dva otvora, a u gornjem redu su rozete celom dužinom fasade. Prozori su bogati plastičnim ukrasima. Glavni motiv su prepleti sastavljeni od dve trake, geometrijska i cvetna ornamentika. U biforama se nalaze motivi sa ljudskim ili životinjskim figurama. Najlepša je predstava Bogorodice sa Hristom i dva anđela. Pored ove, tu su i predstave Samsona koji se bori sa lavom, zatim guslara, čoveka koga su napali medvedi, kao i niz životinja — golubovi, grifoni, orlovi i zmije.

Pored ktitorske kompozicije, na kojoj su očuvani Bogdanov brat Petar i despot Stefan, od sačuvanih fresaka izdvajaju se scene iz Bogorodičinog života i Svadba u Kani. Tu su i scene čuda Hristovih, Vaskrsenja, Pričešća apostola i Poklonjenja žrtvi. Crtež je rađen crnom bojom, koja je kasnije prekrivana drugim bojama. Stavovi figura su meki. U kompozicijama je dobro usklađen odnos kulisa i figura. Kolorit je nežan i topao.

Manastir Manasiju na Resavi kraj Despotovca podigao je despot Stefan Lazarević, u koji su kasnije položene njegove mošti. Manastir je poznat kao izuzetno jak prepisivački centar, čije su radionice radile sve do kraja XVII veka i koje su služile kao uzor drugim manastirima. I Manasija je, kao i Ravanica, bila opasana jakim bedemom sa kulama radi zaštite. Posebno se izdvaja Despotova kula. Manastirska crkva je posvećena Svetoj trojici. Ima oblik upisanog krsta sa dve polukružne pevnice, po čemu pripada moravskom stilu. Crkva ima pet kubeta i još jedno, koje je dodato nad naknadno dozidanom pripratom. Svojim spoljnim izgledom više liči na crkve ranijih stilova. Nema dekoraciju od opeke, već je građena samo od tesanika. Ističe se svojom visinom. Po spoljnoj dekoraciji i obradi arkada i prozora moguće je da su graditelji bili majstori iz primorja. U priprati je sačuvan pod od raznobojnih kamenih pločica koje formiraju krst sa rozetom u sredini. To je jedan od retkih očuvanih crkvenih podova iz srednjeg veka.

Freske su dosta stradale, a od očuvanih se izdvajaju Pričešće, Poklonjenje žrtvi, Uspenje, Sveti ratnici, Proroci, Jevanđelisti. Slikari su pri radu obilno koristili zlato, kome u kontrastu stoji plava boja. Na resavskim freskama je radilo više majstora, što se vidi iz njihovog nejednakog kvaliteta. Najbolje freske su one na kojima su prikazani proroci Gedeon, Avakum i Zaharije. Slikarstvo manastira Kalenića i Manasije spada u vrhunska dela moravskog stila.

Posle moravskog stila u Srbiji dugo vremena nema značajnih i kvalitetnih umetničkih dela. Padom srpske države pod tursku vlast bilo je zabranjeno podizanje novih manastira, a stari su pljačkani, paljeni, pretvarani u džamije i rušeni. Više nije bilo plemstva ni materijalnih sredstava za finansiranje novih poduhvata kao u vreme Nemanjića. Ovakva situacija traje sve do oslobođenja Srbije i Crne Gore od Turaka. Povremeno se radilo na obnavljanju porušenih i oštećenih manastira, naročito posle obnavljanja Pećke patrijaršije. Novo područje obnavljanja srpske kulture i umetnosti biće u drugoj državi, na teritoriji južne Ugarske.

Istorija srpskog slikarstva
Srednjovekovno srednjovekovna umetnost
Vladimir
Manastiri manastir Dečani Studenica Hilandar Lesnovo Sopoćani ..