Godina : Do 1900.
Detaljno stanje: Dobro

Saborna crkva Svetog arhanđela Mihaila u Beogradu nalazi se na raskršću ulica kneza Sime Markovića i kralja Petra. Na mestu današnje crkve nalazila se starija, posvećena Svetom arhanđelu Mihailu. Saborna crkva kao nepokretno kulturno dobro ima status spomenika kulture od izuzetnog značaja, odlukom iz 1979. godine.

Svojom arhitekturom, umetničkim delima i bogatom riznicom predstavlja izuzetan spomenik kulture. Ona je neprocenjiva istorijska baština vezana za sudbinu srpskog Beograda prve polovine 19. veka, koji se upravo formirao na prostoru oko Saborne crkve, postavši njegov crkveni, upravni i kulturni centar. U vreme kada postepeno nastupaju nove društvene i političke prilike u Srbiji, Saborna crkva je postala stožer u borbi za osamostaljivanje od turskog centralizma sve do konačnog oslobođenja od vekovnog ropstva.

Današnja Saborna crkva je podignuta na temeljima stare crkve, hrama Svetih Arhistratiga, koja se pominje u vreme austrijske vladavine Beogradom od 1717. do 1739. godine. O izgledu ove crkve svedoči protestantski sveštenik i putopisac Stefan Gerlah u svom opisu putovanja carskih poslanstava u Carigrad 1573-1578. godine. Stara crkva je bila izgrađena od kamena, s velikim kubetom, bez krsta. Iako prostrana, nije mogla da primi brojno hrišćansko življe beogradske varoši.

Kasnije podatke o postojanju ove crkve sačuvali su uglavnom putopisci iz 17. i 18. veka, koji o njoj izveštavaju. Crkva je bila razrušena tokom tursko- austrijskih sukoba. Beogradskim mirom, zaključenim 1739. godine, Turci su ponovo dobili Beograd. Nakon predaje grada, crkva je bila toliko uništena, da je 1728.. godine morala biti srušena. Austrijska vlast je bila izričita u naredbi da se ne smeju obnavljati porušeni srpski hramovi, pa je, tadašnji mitropolit Mojsije Petrović, očekivao podršku ruskog cara Petra Velikog. Kako car u međuvremenu umire, mitorpolit je samostalno pristupio obnovi crkve iz temelja, ukrasivši je i novim ikonostasom. Teške istorijske okolnosti ponovo su se odrazile i na život crkve, tako da ovo nije bila njena poslednja obnova.

Beogradskim mirom zaključenim 1739. godine, Turci su, između ostalog, ponovo dobili Beograd i „čim uđoše u varoš i ovom prilikom pokazaše svoj bes i prema Srbima i prema srpskim svetinjama“. Srušena je velelepna rezidencija srpske mitropolije, a crkvu „opleniše i svodove joj oboriše“. Nekoliko decenija kasnije, početkom 1798. godine, crkva je ponovo stradala, ovog puta u požaru. Do početka 1813. godine bila je osposobljena za bogosluženje, kada su je, posle sloma Prvog srpskog ustanka, Turci skrnavili i opljačkali. Nakon Drugog srpskog ustanka izvedene su neophodne prepravke.

Objavljivanjem Hatišerifa 1830. godine, na dan Sv. Andrije Prozvanog, kojim je dobijena i sloboda bogosluženja, po naredbi kneza Miloša, „pored stare crkve, podignuta je drvena zvonara“, u koju su bila postavljena zvona.

Radi livenja zvona bila je založena velika vatra koja je goreli tri dana. Pored nje su prolazili ljudi i u kalop sa bronzom koja se topila, ubacivali različite predmete od srebra, kako bi zvona imala `srebrniji zvuk`. Ondašnji Beograđani su ovaj događaj „priželjkivali kao nešto veliko i nedokučivo. Za njih zvuk zvona nije značio samo jedan običan verski obred, zvona su bila simbol vekovima očekivane pobede“. Turci su na ovu odluku kneza Miloša gledali sa nevericom i pretnjom. Do danas je sačuvana anegdota kada se beogradski vezir Husein – paša Gavanoz Oglu (1827. god. -1833. god.) obratio vojvodi Petru Cukiću zaduženom za podizanje zvona, preteći da će biti kažnjen zbog toga. Hrabri vojvoda je odgovorio kako zna da će `poginuti od turske ruke` ako podigne zvono, ali i da će `poginuti od ruke svog gospodara` ako zvono ne podigne. Birao je ovo prvo.

Danas se u zvoniku Vaznesenjske crkve (1863. god.) među pet zvona različite veličine i porekla nalazi i zvono stare Saborne crkve, koje se 15. februara 1830. godine oglasilo prvi put, kada je Kneževina Srbija dobila autonomiju. Rušena i opravljana, stara crkva se borila sa zlim vremenima sve do 22. juna 1836. godine, kada je nakon brojnih diskusija knez Miloš Obrenović izdao naredbu o njenom konačnom rušenju i izgradnji novog hrama. Gradnja nove Saborne crkve započeta je 28. aprila 1837. godine. Osvećenje temelja ove „katedralne beogradske crkve“, 15. jula 1837. godine, savremenik je opisao kao izuzetan događaj kojem su prisustvovali mitropolit Petar Jovanović, najviši crkveni velikodostojnici, knjeginja Ljubica i naslednici Milan i Mihailo, kmetovi, deca i „narod oboje pola“. Gruvali su topovi a narod je „u crkvu blagosiljao sretno i presrećno vreme ovo“. Na dan hramovne slave, Sv. arhanđela Mihaila, 8. novembra 1845. godine, mitropolit Petar Jovanović je izvršio osvećenje gotove crkve i odslužio u njoj prvu liturgiju.

Pitanje autorstva arhitektonskih planova izgradnje dugo je bilo sporno, međutim, izvesno je da su crkvu gradili majstori iz Pančeva, po projektu Fridriha Adama Kverfelda. Crkva je podignuta na uzvišenom mestu, blizu bedema, gde je vidljiva sa svih strana.

Saborna crkva je građena od 1837. do 1840. godine, a opremanje i dekorisanje unutrašnjosti izvedeno je između 1841. i 1845. godine. Ikone na ikonostasu, pevnicama, tronovima i predikaonici, kao i kompozicije na zidovima i svodovima je izveo Dimitrije Avramović, jedan od najznačajnijih srpskih slikara 19. veka, formiran pod uticajem bečke umetničke Akademije i nazarenskih shvatanja u crkvenom slikarstvu, dok je ikonostas izradio vajar Dimitrije Petrović.

Hram je rekonstruisan 1934-37, da bi bio `dostojan pandan` novoj zgradi patrijaršije. Prvo bdenije nakon opravke održano je 20. novembra 1937.

U čin igumana proizveden je 1949. godine u Sabornoj crkvi Tadej Štrbulović. Proizvodstvo je obavio vikar Njegove Svetosti Patrijarha episkop Visarion, budući episkop banatski.

Saborna crkva u Beogradu spada među najveće crkvene građevine podignute u Kneževini Srbiji i, posle crkve Sv. Petra i Pavla u Topčideru (1832/34. god.), najstarija crkva u Beogradu.

Osnova ima oblik izdužene pravougaone osnove sa pripratom i visokim zvonikom na zapadnom delu i prostranim naosom i polukružnom oltarskom apsidom na istočnoj strani. Gabaritne razmere crkve su dužine 45 metara i širine 19,6 metara. U pogledu konstrukcije u njoj se razlikuju tri celine:

Zidana priprata, (dužine 10 metara i širine 19,6 metara) ispod koje je kripta, sa sklopom masovnih zidova, stubaca i svodova, na koje se oslanja konstrukcija zvonika. Tu se nalaze krstionica i stepenište za zvonik.
Naos, (dužina 27 metara i širina 19,6 metara) koji čine četiri kompartimenta sa sistemom nosećih lukova između kojih su razapeti bačvasti svodovi sa obimnim zidovima. Površina naosa Saborne crkve iznosi oko 252 kvadratna metra, a prima između 650 do 850 vernika.
Oltarski prostor sa polukružnom apsidom, čiji je spoljni radijus 9 metara.
Za razliku od severne i južne fasade, istovetnih i jednostavno oblikovanih, zapadna – glavna fasada istaknuta je reprezentativnim portalom i širokim stepenišnim prilazom. Po svom sklopu i finim proporcijama, arhitektura Saborne crkve je neposredno prihvatila uzore neoklasicističkih crkava s prepoznatljivim baroknim tornjem, koje su se u istoj epohi gradile po Austriji, a u koje se ubraja i nešto starija Saborna crkva u Sremskim Karlovcima (1758), koja je bila mogući uzor. Ovaj tip crkava biće veoma rasprostranjen u Srbiji tokom Miloševe vladavine.

Arhitektonsko-dekorativni sistem fasada i arhitektonskih elemenata na unutrašnjim površinama zidova, kao i arhitektonska oprema celokupnog enterijera, uključujući ikonostas, pevnice, tronove i slikarske dekoracije u stilu klasicizma. Zidovi crkve su zidani opekom sa krečnim malterom.

Beogradska crkvena opština je angažovala vajara, drvorezbara i livca Dimitrija Petrovića (1799–1852), školovanog na akademiji u Beču, na izradi nacrta za ikonostas i pevnice. Nažalost, zbog izvesnih nesuglasica sa opštinom, Dimitrije Petrović nakon izrade arhitektonskog dela ikonostasa i njegovog montiranja u crkvi 1842. godine, zauvek napušta Beograd. Raskošno oblikovan, sa izvesnim eklektičkim dekorativnim elementima, ikonostas Saborne crkve u Beogradu svakako je najreprezentativniji klasicistički ikonostas u Srbiji.

Visina ikonostasa do krsta iznosi 46, a širina oko 14 metara. Rađen je u raskošnoj drvorezbarskoj dekoraciji sa pozlatom, po nacrtu vajara Dimitrija Petrovića. Pozlaćena duborezna dekoracija je raspoređena na određenim arhitektonskim elementima: na dverima iznad okvira ikona, na bočnim arhivoltima i uz ovale gornje zone. To su stilizovani biljni motivi, isprepletane lozice, vitice, girlandi, mestimično postavljenog lista akantusa i rozeta.

Pevnice, propovedaonicu i tronove izradio je, prema ranije usvojenim nacrtima Dimitrija Petrovića, iskusni majstor Georgije Davić.

Površina svih oslikanih zidova i svodova ukupno iznosi preko 628 m2. Dimitrije Avramović je u periodu od 1841. do 1845. godine, naslikao ukupno osamnaest velikih zidnih kompozicija i približno pedeset ikona za ikonostas. Umetnik je bio pod uticajem bečke istorijske škole i nemačkih nazarena, ali se njegov izrazit osećaj za dramatični kolorit i plastični – smeli ritam spojio u originalni slikarski rukopis. Na zidnim površinama Saborne crkve ostvario je jedinstvene monumentalne kompozicije religijskog sadržaja, visoko vrednovane u novijem srpskom slikarstvu.

Pored slikarskih i duborezačkih radova na ikonostasu, pevnicama i predikaonici, zidnih slika, posebnu vrednost u crkvi predstavlja riznica u kojoj se čuvaju predmeti primenjene umetnosti – zlatarska dela iz 18. i 19. veka, odežde, krstovi, pojedinačne ikone iz druge polovine 19. veka i drugi predmeti od kulturno istorijskog značaja.

U leto 1899. godine izvršeno je oslikavanje donje zone zidova u oltarskom prostoru. Ovaj posao poveren je živopiscu Anastasu Stefanoviću. On je u oltarskom prostoru uradio čišćenje, odnosno jednu vrstu restauracije dveju Avramovićevih zidnih kompozicija, a i naslikao 21 stojeću figuru svetitelja gotovo u prirodnoj veličini.

Slikarska dela koja ukrašavaju Sabornu crkvu spolja treba istaći tri ikone velikih dimezija koje se nalaze na zapadnoj fasadi. Nastale su verovatno oko 1885.-1886. godine, ikone Svete Trojice, Sveti Arhanđel Mihailo i Sveti Arhanđel Gavrilo. Ova dela bi se mogla pripisati poznatom slikaru, Nikoli Markoviću. U novije vreme, tačnije 1961. godine, slikar Živko Stojisavljević izradio je nacrte za vitraže kojima su ukrašeni prozori Saborne crkve. Na središnjem apsidnom prozoru u oltaru prvobitno je bila predstavljena stojeća figura Gospoda Isusa Hrista na oblacima, okruženog heruvimima i anđelima, ali zbog velikih oštećenja, na zahtev Uprave Saborne crkve, slikar-konzervator Dušan Martinović je 1995. godine naslikao Vaznesenje Hristovo. Na severnom apsidnom prozoru predstavljena je stojeća figura Bogorodice, a na južnom apsidnom prozoru Sv. Arhanđel Mihailo.

U blizini crkve, tačnije na mestu gde se danas protežu Zadarska ulica, deo ulice Kralja Petra i Kosančićev venac, nalazilo se staro srpsko groblje. Njegovo postepeno širenje nastavilo se i u porti Saborne crkve, koja je prvih decenija 19. veka bila neograđena i služila kao groblje za viđenije ličnosti Srbije. Lobanja vožda Karađorđa je do 1837. godine bila sahranjena u južnom delu porte, kada je po želji i naređenju kneginje Ljubice izvađena i prenesena u Topolu. Tu su sahranjeni: Hadži Ruvim (1754—1804), knez Sima Marković (1768 - 1817), vojvoda Petar Nikolajević Moler (1755—1816). U Sabornoj Crkvi danas se čuvaju mošti: Svetog i pravednog kneza Stefana Štiljanovića, deo moštiju Svetog kneza Lazara i čestice moštiju Svetog Jovana Šangajskog i Sanfranciskanskog.

U Sabornoj crkvi su sahranjeni knez Miloš Obrenović (1780—1860), knez Mihailo Obrenović (1823—1868), Mitropolit Mihailo (1826—1898), Mitropolit Inokentije (1898—1905), Patrijarh Gavrilo (1938—1950), Patrijarh Vikentije (1950—1958). Grobovi Vuka Stefanovića Karadžića (1787—1864) i Dositeja Obradovića (1744—1811) nalaze se spolja, u crkvenoj porti, ispred glavnog portala.

Riznica Saborne crkve, onakva kakva je danas sačuvana, na svojstven način odražava viševekovnu prošlost ovog hrama. I pored mnogih ratnih razaranja, pljački i požara, uspeli su se sačuvati vredni obredni predmeti, ikone i drugi umetnički predmeti koji su dobijeni od vladara, episkopa i drugih darodavaca. Zajedno sa retkim starim crkvenim knjigama nasleđenim iz ranijih epoha, sve to čini danas jedinstvenu celinu, značajnu za proučavanje duhovnih, kulturnih i umetničkih prilika u kojima je Saborna crkva igrala značajnu ulogu.

Konzervatorsko-restauratorski radovi na zidnom slikarstvu i ikonostasu izvedeni su 1993–1996. Restauracija fasada urađena je 1996—1997, sanacija krova, restauracija ograde i ulazne kapije 2006. godine.

Pri Sabornoj crkvi 1853. godine osnovano je Prvo beogradsko pevačko društvo, koje je i danas aktivno. Ovim horom dirigovali su značajni kompozitori srpske muzike, poput Josifa Marinkovića, Stevana Mokranjca, Kornelija Stankovića i drugih.