ISBN: Ostalo
Jezik: Srpski
Autor: Strani
Godina izdanja: Tv

Spoljašnjost kao na fotografijama, unutrašnjost u dobrom i urednom stanju!

Petrovgrad (Veliki Beckerek) - Aleksandar Stanojlovic


Poglavlje iz autorkine knjige „Panonska urbana kultura“ (Helsinški odbor za ljudska prava u Srbiji, 2015) o razvoju 12 vojvođanskih gradova: Vršca, Pančeva, Zrenjanina, Kikinde, Subotice, Sombora, Titela, Sremskih Karlovaca, Sremske Mitrovice, Novog Sada, Zemuna i Rume, od praistorije do naših dana.

Nalazišta neolita – epohe koju karakteriše pojava prvih praistorijskih zajednica čiji se opstanak zasnivao na proizvodnji hrane – ukazuju da je ovaj kraj bio davno naseljen (lokaliteti – Krstićeva humka i Kameni vinogradi). U susednom Botošu otkrivena je manja neolitska nekropola iz rane faze vinčanske kulture. Iz neolita (potiske kulture) potiče i čuveni figuralni žrtvenik „sedeća boginja“, koja se čuva u Narodnom muzeju u Zrenjaninu.

Na pragu nove ere na ovom području živela su mnogobrojna starosedelačka i pridošla plemena: Tračani, Dačani, Goti, Sarmati (nalazište Sarmatsko groblje) i Jazigi.

U okolini Zrenjanina i u samom gradu postoji veliki broj arheoloških lokaliteta koji pripadaju slovenskom periodu (fragmenti slovenske keramike u krugu fabrike kože na Panjijevoj ciglani).

Najstariji pisani pomen Bečkereka (Beče kereke) datira iz 1381, a vezan je za vest o održavanju vašara. Godinu dana kasnije u Bečkereku su boravili skupljači papskog desetka. Pred opasnošću od Turaka, Mađari sve više odlaze na sever, a na njihovo mesto dolazi srpsko stanovništvo iz krajeva južno od Save i Dunava, pa je tako Bečkerek vremenom postao pretežno srpsko naselje. Krajem 1403. godine despot Stefan Lazarević dobio je kao vazal ugarskog kralja velika imanja u Ugarskoj, među kojima je bio i Bečkerek, što takođe dovodi do novog priliva Srba. Godine 1416. Bečkerek je stradao od upada Turaka, a 1422. prvi put se pominje kao varoš. Francuz Bertrandon de la Brokijer došao je tu (1433) preko dve reke mostom. Posle pogibije „cara“ Jovana Nenada (1527), kralj Jovan Zapolja počeo je da gradi bečkerečku tvrđavu (uzdizala se na mestu današnje zgrade skupštine opštine), koju će potom završiti car Ferdinand (zapaljena je u Bečkom ratu). Godine 1540. Petar Smederevac iz Bečkereka, odličan majstor među zlatarima XVI veka, okovao je u srebro jevanđelje u spomen na vladiku Maksima, „bivšago despota“ (prvi sačuvani okov jevanđelja sa natpisom i imenom majstora).

Turci su osvojili Bečkerek 1551. godine. Mehmed-paša Sokolović koji je tokom sledeće godine završio osvajanje Banata i Temišvara nije zaboravio usluge bečkerečkih Srba učinjenih turskoj vojsci prilikom osvajanja grada. Po svedočenju Evlije Čelebije – „Mehmed-paša je na osnovu carskog fermana proširio tvrđavu i izgradio dobro naseljenu i izgrađenu veliku varoš. Svo stanovništvo ove varoši oslobođeno je carskim patentom (hatišerifom) svih poreza ustanovljenih državnim zakonima i izvanrednih teških nameta“. Osnivanjem vakufa Mehmed Sokolović je izgleda najviše učinio za napredak Bečkereka. Shodno najranijem sačuvanom turskom popisu (iz 1567) vakufu su pripadali: džamija, hamam, 22 dućana, jedan vinograd, 4 kuće i 5 mlinova, kao i tri ostrva sa ritom, uz nekoliko okolnih sela.

Iz istog izvora još saznajemo da je varoš, odnosno kasaba Bečkerek imala 38 muslimanskih kuća (zajedno sa članovima gradske posade, među njima je 12 konvertita) i 294 hrišćanskih (Srbi, Mađari, Vlasi, a možda i druge nacije). Upisano je nekoliko kožuhara i kovača. A ukupan prihod od Bečkereka iznosio je 86.080 akči. Gajeni su: pšenica, vinova loza (vinogradi su bili u posedu i hrišćana i muslimana), zatim povrće, kudelja, pa ovce (koje su držali hrišćani, i to u velikom broju), svinje i pčele. Bio je razvijen i ribolov na Begeju (upisano je i nekoliko ribnjaka). O mestu i značaju trgovine, lokalne i tranzitne, svedoči postojanje posebne kanunname (zakona) za Bečkerek. Uz nedeljni pazar održavao se i godišnji vašar, a roba se dovozila kolima, kočijama i brodovima (velikim lađama i nasadima). Hrišćani su obavljali niz državnih službi vezanih ponajpre za održavanje tvrđave i ukonačavanje i opskrbu putnika i njihovih konja. Za uzvrat su uživali određene poreske olakšice. Iz istog popisa se još saznaje da se Begej prelazio mostom, a na jednom od ostrva nasuprot gradu kao da se nalazila i porušena crkva (u čijem posedu su bili kasniji vakufski mlinovi). Među hrišćanima je zabeleženo i 7 popova (u sledećem popisu njihov broj će se smanjiti na 4). Po mnogo kasnijem kazivanju Evlije Čelebije, „svi hanovi, džamije, hamami, gostionice za sirotinju (imaret), medrese, tekije, škole, mesdžidi i svi dućani i bazari u čaršiji, ukratko sve građevine u ovoj varoši (šeher) svojina su (vakufa-zadužbine) mudrog Mehmed-paše Sokolovića. Građene su od tvrdog materijala i pokrivene olovom“. Inače, od samog početka turske vladavine Bečkerek je bio sedište istoimene nahije i neko vreme i sedište sandžak-bega.

Plamen banatskog ustanka (1594) bio je zahvatio i Bečkerek; ustanici su ga zakratko bili preoteli od Turaka, pa su ga Turci potom „plenili“. Ali su Srbi izgleda uspeli da održe povlastice, te se Bečkerek ubrzo oporavio i postao znatno mesto. Već pominjani svetski putnik Evlija Čelebija ističe da naselje napreduje zahvaljujući povlasticama; otuda i mnogo bogatih trgovca – hadžija. Dok se muslimanski stanovnici odevaju kao krajišnici i govore „poturski“, sva raja i beraja (povlašćeno stanovništvo) su, kaže on, vlaške i srpske narodnosti. Da se Bečkerek zanatstvom i trgovinom izdvajao od ostalih mesta u Banatu toga doba svedoče i dva popisa priložnika Pećke patrijaršije (Katastizi iz 1660. i 1666); tu su naime zabeleženi: šest ćurčija, po četiri terzija i čizmara, dvojica kalajdžija i po jedan kujundžija, tufekčija (puškar) i bozadžija.

U Bečkereku je bilo sedište vladike („bogohranimi grad“) i protojereja. Sudeći po imenima, osim Srba bilo je još i Cincara i Grka. Uoči Bečkog rata (1683-1699) to je bila velika varoš tursko-istočnjačkog izgleda i načina života. U stvari, grad se sastojao iz dva posebna naselja: varoši Bečkereka (sa svojom turskom i srpskom mahalom) i sela Gradne Ulice (sa crkvicom).

Jedina slika na kojoj se vide ostaci Bečkereka iz turskog doba (od koga nije ostalo gotovo ništa) jeste plan grada iz 1697. godine. Centralni deo tadašnjeg Bečkereka ostao je na istom mestu. U sredini se nalazilo utvrđenje – palanka (zemljani nasip i palisadi). Tik uz utvrđenje bila je lepa kamena džamija sa minaretom (bez krova, pošto je bila zapaljena). Ostale, manje vredne džamije bile su najverovatnije potpuno uništene. U blizini se nalazila zgrada s kubetom, verovatno turbe (tulbe). Već tada je bio naseljen i deo koji je kasnije nazvan „Dajčvaroš“, a možda i deo Gradnulice (koja je već ranije bila veliko samostalno naselje). Pristanište je bilo delimično izgrađeno od kamenih kocki. Na kanalu se vide i dva čamca, a odmah do kanala nalazilo se tursko groblje sa nišanima. U vreme kada su ga osvojile austrijske trupe (1717) naselje je imalo sto domova (nešto kasnije dobija ime Veliki Bečkerek – Grossbetschkerek) u okviru je „Temišvarskog Banata“, koji je bio pod carskom dvorskom komorom i kao krunska oblast pripadao direktno dvoru.

Zahvaljujući ogromnim melioracionim radovima (kanal Dunav-Tisa, Begejski kanal, koji je kasnije povezan s Tamišem), uvođenju stranih industrijskih i egzotičnih biljaka (duvan, šafran, pamuk) i kolonizaciji, došlo je do snažnog ekonomskog razvoja cele današnje Vojvodine, a posebno Banata. Dosta opustelu zemlju naseljavali su najpre nemački zanatlije i grčki i cincarski trgovci, kao i Srbi iz razvojačene Potiske i Pomoriške vojne granice. Gro stanovništva Velikog Bečkereka sačinjavali su Srbi, koji su imali svoju autonomiju (stanovali su u Gradnulici i Dolji). Naseljavaju se potom i Rumuni, Italijani, Francuzi, Španci – otuda Nova Barcelona na levoj obali Begeja. Na osnovu privilegije carice Marije Terezije (1769) – kada mesto dobija status trgovišta – stanovnici grada postali su slobodni, a delili su se na „građane“ i „sustavnike“ (zemljoradnici, vinogradari, nadničari). Deset godine kasnije u Velikom Bečkereku je bilo sedište novoosnovane Torontalske županije, a 1787. je dobio privilegiju održavanja nedeljnih vašara.

Veliki požar 1807. godine uništio je bio gotovo sve građevine. Međutim, grad se od požara brzo oporavio. Izvršena je nova regulacija ulica, a kuće su izgrađene od čvršćeg materijala. Obnavljani su i putevi, a naročito je bio živ vodeni saobraćaj na Begeju. Zahvaljujući adaptaciji državnog magacina žitarica Bečkerek je 1839. godine dobio i prvu pozorišnu zgradu, a 1846. je počela s radom Gimnazija (inače, prve javne škole postojale su ovde već od 1795), dok je godinu dana kasnije pokrenuta i prva gradska štamparija. Uz raniju pravoslavnu i katoličku crkvu sagrađena je i evangelistička, a potom i sinagoga (stara). Dižu se i privredni objekti: ciglana (Daunova), parni mlin, parna pilana, parna pekara. Godine 1891. uveden je telefon, a pet godina kasnije grad je dobio i električno osvetljenje. U međuvremenu je železničkom prugom bio povezan sa Kikindom, Vršcem, Temišvarom i Pančevom. U Bečkereku izlaze listovi na nemačkom, mađarskom i srpskom jeziku. Ima srpsku čitaonicu, biblioteku, bioskop, štamparije. Tu je rođeno nekoliko značajnih slikara (Konstantin Danil), pisaca i glumaca. U Veliki Bečkerek je 27. novembra 1918. ušla srpska vojska.

Između dva svetska rata (grad od 1935. nosi novo ime – Petrovgrad) razvija se industrija, znatna je i trgovina (žitom i stokom). Osnivaju se nove škole, gimnazije, trgovačka akademija i građanska škola, arhivi (županijski i gradski) i biblioteka. Tu je još uvek i sedište katoličke nadbiskupije.

Kao jedno od žarišta ustanka i borbe protiv nemačkog okupatora u Banatu grad s okolinom je stradao u vreme Drugog svetskog rata. Od 1.300 Jevreja nijedan se posle rata nije vratio, a 8.000 Nemaca je proterano. U znak sećanja na narodnog heroja Žarka Zrenjanina grad je 1946. dobio novo ime – Zrenjanin. U posleratnom periodu Zrenjanin je postao kulturni, prosvetni i privredni centar Banata. Ima stručne škole, gimnaziju, više škole, Istorijski arhiv, Muzej, Galeriju slika i umetničku koloniju u Ečki. U gradu postoje tri pravoslavne crkve i po jedna katolička, evangelistička i reformatorska, sve u užem centru grada. A tu je i najstarije i najlepše barokno pozorišno zdanje u zemlji. Središte je bogate poljoprivredne okoline, a pre ratova devedesetih je bio i veliki industrijski centar, sa 41 fabrikom. Od toga je preostalo samo nešto prehrambene industrije. Na sajtu Zrenjanina čitamo: „Uz okruženje najplodnije zemlje u Banatu… sa prirodnim bogatstvima u zemlji (nafta, gas), sa dugom industrijskom (prva fabrika datira iz 1746) i obrazovnom tradicijom, sa radnom kulturom i opštom kulturom tolerantnosti i otvorenosti prema svetu, dobar je ambijent za sve vrste investicionih aranžmana“. Zrenjanin ima oko 85.000 stanovnika, među kojima pripadnike 22 nacije i nacionalnosti. Najbrojniji su Srbi, pa Mađari, zatim slede Hrvati, Rumuni, Slovaci, Makedonci, Slovenci, Crnogorci, Italijani, Nemci, Rusi, Rusini, Česi, Romi i drugi.