ISBN: Ostalo
Godina izdanja: .
Autor: Domaći
Jezik: Srpski

Odlično

Gjuro Szabo: Stari Zagreb Predgovor, bilješke i tumačenja: Franjo Buntak Glavni i odgovorni urednik: Drago Zdunić Kolor fotografije: Milan Babić, Tošo Dabac, Vilko Zuber, Milan Pavić Crno bijele fotografije: Zdenko Strižić, Tošo Dabac, Muzej grada Zagreba Izdavači: Spektar, Znanje, Zagreb Jugoslavija Tisak: ČGP DELO 1971.
Ljubljana


Godina izdavanja: 1971

Mjesto izdavanja: Ljubljana

Format: 17×24 cm

Broj stranica: 224+64


Ljudske naseobine na širem zagrebačkom području postoje već u praistoriji. U pećini Veternici na jugozapadnim obroncima Medvednice, koja je paleolitskim lovcima služila kao sklonište ili boravište, pronađeno je kameno oruđe i oružje, kao i ostaci ognjišta čovekovih predaka koji su bili savremenici krapinskog pračoveka. Starost ostataka je datirana na oko 40.000 godina.[5] Tragovi života ljudi su pronađeni i u dolini reke Save, gde je pronađeno bronzano oruđe i grobovi kulture polja sa urnama, nazvane prema načinu sahranjivanja pokojnika.

Antika
Za vreme Rimskog carstva na području Zagreba, tačnije na mestu današnjeg sela Šćitarjeva u blizini Velike Gorice nalazila se Andautonija, starorimsko naselje i opština. Na mestu Andautonije se pre rimskog nalazilo ilirsko naselje. Andautonija se nalazila na desnoj obali reke Save na mestu gde je rimski put Siscija—Petovio (Sisak—Ptuj) prelazila reku. Arheološkim iskopavanjima otkriveni su bedemi, nekropole, termalni kompleks s vodovodom, kanalizacijom i sistemom za zagrevanje prostorija, tragovi luke i predmeti iz svakodnevnog života stanovnika. Andautonija gubi na značenju u razdoblju od 4. do 7. veka za vreme velikih seoba naroda.

Srednji vek
Kontinuirana istorija grada Zagreba može se pratiti od 1094. kada je ugarski kralj Ladislav I osnovao Zagrebačku biskupiju na Kaptolu.[6][7][8] Godine 1134, izdata je pismena povelja u kojoj se pominju osnivač biskupije kralj Ladislav, prvi zagrebački biskup sa sveštenstvom. Ta je povelja prvi pismeni trag o Zagrebačkoj biskupiji.

Godine 1217, dovršena je i posvećena stolna crkva, koja je teško stradala pri najezdi Tatara 1242. godine.[9] Preživelo stanovništvo potražilo je spas u šumama Medvednice. Nakon odlaska Tatara deo stanovništva se vratio na viši breg koji je od susednog biskupskog naselja bio odeljen potokom Medveščakom. Ugarski kralj Bela IV, koji se i sam povlačio pred Tatarima, u znak zahvalnosti za sigurno utočište dodelio je novom naselju — Gradecu — i njegovim stanovnicima povelju kojom im je priznao znatne samoupravne povlastice u unutrašnjem uređenju, sudstvu i privrednom životu. Gradec je tako postao slobodna kraljevska varoš izuzeta od banske i županske vlasti i direktno podređena kralju.[6][7][8] Procenjuje se da je Zagreb tada imao približno 1.000 stanovnika.

Novi vek

Zagreb 1689. godine

Gornji grad Zagreba
Zagreb se prvi put spominje kao glavni grad Hrvatske 1557. godine.[6][7] Tokom 17. i 18. veka katastrofalni požari više puta su uništavali naselje. S postupnom gradnjom kuća od opeka vremenom je ograničena razorna moć čestih velikih požara. Isusovci su 1664. godine u Zagrebu osnovali prvu štampariju.[8] Godine 1669, osnovan je Zagrebački univerzitet.[7] Tada je kralj Leopold I poveljom Kraljevskoj akademiji potvrdio pravo univerziteta.

U međuvremenu su 1667. godine izbili teški i krvavi sukobi u podgrađu i na mostu preko potoka Medveščaka koji je delio dva naselja. Između suparničkih varoških i kaptolskih stanovnika često je dolazilo do sporova, nesuglasica i sukoba, najčešće zbog prava lokalnog trgovanja, koji su kočili jači razvoj Zagreba u političko i privredno središte. Sukobi su se, međutim, vremenom stišali. Godine 1742, u Zagrebu je bilo 560 kuća sa 5.600 stanovnika. Dvadeset i pet godina kasnije, 1767. Kraljevsko veće je odredilo Varaždin za svoje privremeno sedište. No, nakon velikog požara u Varaždinu 1776. godine u kojem je uništena i zgrada Kraljevskog veća, u Zagreb su se trajno preselile visoke upravne, sudske i školske ustanove, kao i znatan deo plemstva.[6][7]

19. vek
Početkom 19. veka u Zagrebu je živelo 7.706 stanovnika i taj broj je bio u stalnom porastu. Godine 1834, preuređenjem stare Gradske većnice Zagreb je dobio prvo stalno pozorište[6], a 1847. u Hrvatskom saboru, hrvatski jezik je proglašen službenim čime je zamenio dotadašnji službeni jezik — latinski. Revolucionarne 1848. godine Zagreb je, kao i ostatak Evrope, bio jedno od poprišta burnih političkih događaja. Središnji gradski trg je iste godine preimenovan u Jelačićev trg.

Carskim patentom 7. septembra 1850. spojeni su dotadašnji delovi Zagreba u jedinstveno naselje,[6] čime su se stvorili uslovi za ubrzan razvoj modernog srednjoevropskog grada. To je bilo doba velike gradnje, u kojem je izraslo novo urbano središte, Donji grad. Za to vreme na Trnju i Trešnjevci su nastajala neplanski građena naselja siromašnih slojeva građana, dok se na severnim šumovitim brežuljcima gradio rezidencijalni deo grada.

Godine 1862, kroz grad je prošla prva železnička pruga.[6] Pruga je izgrađena kao južni krak pruge Beč—Ljubljana—Trst i spajala je Zidani Most preko Zagreba sa Siskom.[8] Sledeće godine u rad je puštena gradska plinara. 1866. u Zagrebu je osnovana Jugoslavenska akademija znanosti i umjetnosti (JAZU), današnja Hrvatska akademija znanosti i umjetnosti (HAZU). Iste godine na središnjem gradskom trgu postavljen je spomenik banu Jelačiću i dovršena je pravoslavna crkva na Trgu Petra Preradovića. Godine 1867, izgrađena je zagrebačka sinagoga, a 1874. Zagreb je dobio moderan univerzitet.

Godine 1874. je uvedena javna plinska rasveta, a 1878. je počeo da radi javni gradski vodovod.[6] 9. novembra Godine 1880, Zagreb je zadesio snažan zemljotres u kojem su oštećene mnoge zgrade, ali bez većih ljudskih žrtava.[10][11] Usled oštećenja nastalih u zemljotresu, otpočela je obnova stolne crkve na Kaptolu i zagrebačka katedrala je dobila današnji izgled.[9] Prva telefonska linija u Zagrebu je proradila 1881, a od 1886. se uvodi javni telefonski saobraćaj. Zagreb dobija tramvaj 1891. godine,[6] a godinu kasnije izgrađena je glavna zgrada železničke stanice — Državni kolodvor — koju je projektovao glavni inženjer ugarskih državnih železnica Ferenc Faf (mađ. Ferenz Pfaff). Godine 1895, nikla je nova zgrada Hrvatskog narodnog kazališta.


Zgrada Banskih dvora iz 1809. godine


Ulaz na groblje Mirogoj izgrađeno 1876. godine


Trg bana Jelačića 1880. godine sa spomenikom banu Jelačiću iz 1866. godine


Zgrada JAZU, danas HAZU iz 1880. godine


Novi neogotički tornjevi zagrebačke katedrale izgrađeni 1880—1902.


Zgrada glavne železničke stanice iz 1892. godine

20. vek

Pešačka zona u Ilici

„Mamutica“ u Novom Zagrebu, po zapremini najveća zgrada u Zagrebu i Hrvatskoj, i jedna od najvećih zgrada u Evropi, sagrađena 1974. godine

Zgrada Kockica na Prisavlju, izgrađena 1968. godine
Na prelazu u 20. vek u Zagrebu je živelo 61.002 stanovnika. Nastavljeno je veliko proširivanje grada i gradskih sadržaja u kojem centar grada dobija današnji izgled. Grad se širi na istok prema Peščenici i na zapad prema Črnomercu. Prva dva stalna bioskopa u Zagrebu otvorena su 1906. godine. Iduće godine je u rad puštena prva javna elektrana, pa počinje izgradnja električne mreže i prvih kućnih priključaka. Kasno uvođenje električne energije u Zagreb pripisuje se ugovoru između Gradskog poglavarstva i plinare koja je imala koncesije na javnu plinsku rasvetu. Takođe, iste godine osnovana je i biblioteka namenjena građanstvu i koja čini jezgro današnjih Gradskih knjižnica.

Električni tramvaj je zamenio tramvaj na konjsku vuču 1910. godine. Pred kraj Prvog svetskog rata i u prvim godinama nakon njega otvoreno je više fakulteta i visokih škola, među ostalima i Medicinski fakultet (1917), Poljoprivredno-šumarski fakultet (1919), Veterinarski fakultet (1924) i dr. 1921. godine u Zagrebu je prvi puta popisano više od 100.000 stanovnika, tačnije 108.674. Nakon rata na potezu između železničke pruge i reke Save grade se radnička naselja, dok se na nižim obroncima Medvednice dovršava gradnja rezidencijalne četvrti. Do 1931. godine stanovništvo Zagreba je poraslo za 70%, što je ujedno i najveći demografski skok u istoriji grada. Godine 1926, u Zagrebu je počela raditi prva radio-stanica — Radio Zagreb. Radio Zagreb je bio jedna od prvih radio-stanica u Evropi i prva radio-stanica u ovom delu Evrope.[12] 1929. Zagreb postaje sedište novoosnovane Savske banovine, a od koje će 1939. spajanjem sa Primorskom banovinom i delovima Zetske, Vrbaske, Drinske i Dunavske banovine nastati Banovina Hrvatska. Godine 1926. dovršen je hotel Milinov, današnji Dubrovnik, a otvoren je i veliki stambeni blok u istočnom delu Donjeg grada, najveći u Zagrebu do gradnje velikih stambenih zgrada u Novom Zagrebu. Dana 10. aprila 1941. u Zagrebu je proglašena Nezavisna Država Hrvatska (NDH). Iste godine je srušena zagrebačka sinagoga. Dana 8. maja 1945. godine Zagreb je oslobođen.


Bogovićeva ulica
Nakon rata započinje još jedan ciklus gradnje i industrijalizacije grada, koji za to vreme kontinuirano demografski raste. Zagreb ujedno postaje i administrativno središte, prvo NR, a potom i SR Hrvatske. Godine 1950, Zagreb je i upravno-teritorijalno proširen. Gradu su pripojena mnoga dotadašnja mala samostalna naselja: Podsused, Stenjevec, Vrapče, Špansko, Mlinovi, Gračani, Šestine, Remete, Markuševec. Zagreb se na desnu obalu Save počinje širiti od 1957. godine kada počinje izgradnja prvih velikih stambenih četvrti, najpre Savskog Gaja i Zapruđa.[8] Na prostoru gde je 1953. popisano samo 2.000 stanovnika niknuo je novi deo grada u kojem danas živi više od 100.000 stanovnika. U industrijskoj zoni na Žitnjaku iste godine počinje izgradnja postrojenja Organsko-kemijske industrije (OKI). 1964. godine Zagreb je pogodila najveća prirodna katastrofa u njegovoj istoriji.[6][8] Potkraj oktobra nabujale vode Save izlile su se iz rečnog korita i poplavile približno 60 km² uže teritorije grada. Da bi se izbegle opasnosti od novih poplava, 1971. godine je dovršen sistem novih savskih nasipa i odvodni kanal Sava—Odra—Sava. Iste godine u jesen, Zagreb je za vreme Hrvatskog proleća bio poprište studentskih demonstracija. Nakon sloma pokreta početkom decembra vodeći hrvatski političari su dali ostavke i povukli se iz političkog i javnog života, mnogi učesnici pokreta i studentske vođe bili su uhapšeni, a rad Matice hrvatske je zabranjen. Događanja iz te godine dovela su do toga da je 1974. godine donesen novi jugoslovenski Ustav u kojem su ispunjeni neki od zahteva pokreta.

Godine 1975, otvoren je hotel „Interkontinental“, prvi hotel visoke kategorije u Zagrebu. Sledeće godine dovršena je najveća i tada najviša poslovna zgrada u Zagrebu, popularno nazvana Zagrepčanka. Za potrebe Univerzijade održane 1987. godine izgrađeno je ili obnovljeno mnoštvo sportskih objekata. Otvoreni su, prošireni ili izgrađeni i mnogi drugi objekti i prostori — muzej Mimara, Omladinski centar, Fakultet ekonomskih znanosti, hotel Dubrovnik, nova zgrada autobuske stanice, tj. „Autobusni kolodvor“. Uređeni su Trg bana Jelačića kao i fasade mnogih zgrada u Donjem gradu. Dana 11. jula iste godine u Zagrebu je simbolično obeleženo rođenje petmilijarditog stanovnika Zemlje.

U Zagrebu je 8. oktobra 1991, tri meseca nakon Brionske deklaracije, stupila na snagu ustavna odredba Hrvatskog sabora iz meseca juna iste godine, o samostalnosti Hrvatske, sa Zagrebom kao glavnim gradom. Toj odluci je dan ranije prethodilo bombardovanje Banskih dvora za koje je optuženo Jugoslovensko ratno vazduhoplovstvo.[6] Tokom leta 1991. u Zagrebu je bilo sporadične pucnjave oko kasarne JNA „Maršal Tito“, ali intenzivnih borbi nije bilo pa je grad pošteđen razaranja. Nakon potpisivanja Sarajevskog primirja 3. januara 1992. godine, postignut je dogovor o povlačenju JNA, čije su se jedinice povukle tokom istog meseca. U maju 1995. Zagreb je bio meta raketnog napada u kojem je poginulo 6 civila, a ranjeno ih je najmanje 175.[6]

Nakon što su Hrvatsku kao samostalnu zemlju priznale mnoge države, u Zagrebu se počinju otvarati ambasade od kojih je prvu otvorila SR Nemačka. Uvođenjem nove teritorijalne organizacije u Republici Hrvatskoj formirano je 20 županija i Grad Zagreb, takođe sa statusom županije. U Zagrebu se nalazi i sedište susedne Zagrebačke županije.


Zgrada Hrvatskog državnog arhiva iz 1913. godine


Trg burze 1930-ih godina


Zgrada Hrvatske narodne banke


Oblakoder Zagrepčanka iz 1976. godine (do 2005. najviša zgrada u Zagrebu)


Zgrada Hrvatske radiotelevizije iz 1984. godine


Zgrada Nacionalne i sveučilišne knjižnice iz 1995. godine

Stanovništvo


Raniji popisi

Politika

Privreda

Kultura