ISBN: Ostalo
Godina izdanja: 2003
Autor: Domaći
Jezik: Srpski

DŽEMIJET
ORGANIZACIJA MUSLIMANA MAKEDONIJE, KOSOVA, METOHIJE I SANDŽAKA
1919-1928
Broj strana: 310
Izdavač autor: Bogumil Hrabak, Beograd, 2003

Nešto iz sadržaja:
POLITIČKE PRILIKE U MAKEDONIJI, NA KOSOVU, METOHIJI I U SANDŽAKU 1918-1928
...
Arbanasi, Džemijet urbanih sredina i organizacija vlasti
Džemijet i inostrane organizacije: Kosovski komitet, Arnautski klub u Carigradu i druge do kraja 1920.godine
PREVLAST MAKEDONSKIH TURAKA U OKRILJU RADIKALA
Džemijet prema radikalima i JMO-u 1921. i 1922
DŽEMIJET NA POLITIČKOJ POZORNICI POD VOĐSTVOM FERHADA DRAGE I ARBANASA (1923-1925)
Džemijet pod vođstvom Ferhada Drage u približavanju opoziciji
POSEBNA (TEMATSKA) PROBLEMATIKA
Klasično i nacionalno u Džemijetu - Političke težnje i njeni nosioci
...
* *
PREDGOVOR

Knjige kao i ljudi, mogu imati svoju istoriju. Monografija koja se nalazi pred čitaocima, završena je marta 1973. godine, a u toku (koje) godine je i recenzirana. Recezenti su bili dr Branislav Gligorijević, naučni saradnik Instituta društvenih nauka i dr Aleksandar Apostolov, profesor Filozofskoh fakulteta u Skoplju. Rukopis je u dva maha nuđen Institutu društvenih nauka, koji, međutim, nije imao sredstava za objavljivanje. Rukopis je kupio prašinu do 1992. godine, kad je sa više strana (iz Novog Pazara i Tutina) pokazano interesovanje da se monografija publikuje, ali to ipak nije učinjeno. Ponuđači su tražili rukopis, ali bez ugovora o izdavanju, jer su verovali da je Džemijet bio stranka samo sandžačkih Muslimana.
Moralo se postaviti pitanje: šta je bio Džemijet - samo politička strana ili najpre nešto drugo? Džemijet je postao politička partija tokom vremena. On je 1919. i 1920. godine do izbora za Ustavotvornu skupštinu bio versko-kulturna organizacija južnih muslimana, koja se istina zalagala za političke i klasne interese svojih članova. Takav mu je karakter nametala i Radikalna stranka, za koju se Džemijet suviše vezao. Ostavši formalno konfesionalna organizacija, Džemijet je svoje narodne poslanike poslao u poslaničke klubove radikala i demokrata da se tamo izbore za zahteve klasnog jezgra organizacije. Kad oni to nisu uspeli, prešlo se na osnivanje vlastitog poslaničkog kluba, i tu je iastala politička stranka.
U dnevnom životu Džemijet je popularno nazvan Turska nacionalna stranka. Njegov turski naziv na početku bio je Islam muhafazai Hukuk Cemiyet (Društvo za zaštitu prava muslimana). Od sredine 1920. godine Džemijet je postao irava politička stranka i njegovo ime bilo je Cenubi Serbiya musulman teskilasi (Muslimanska organizacija Južne Srbije). Džemijetlije su najpre sasavim kratko vremena počeli kao simpatizeri Demokratske stranke, ali ih je odbila tendencija da se striktno sprovede agrarana. reforma u korist obrađivača zemlje i nasrtljivi Svetozar Pribićević kao ministar unutrašnjih poslova. Posle su se trabanti držali najveće stranke u zemlji - Radikalne, očekujući da će ona sa svojom moćnom glasačkom mašinom sprovesti traženja džemijetlija.
Nikola Pašić je s njima radio na orijentalan način - lažnim obećanjima, a kad baš zapne - sa minimalnim ustupcima. Uostalom, radikali i nisu imali veće koristi od Džemijeta u Narodnoj skupštini. Kad je Radikalna stranka, od konca 1923. godine zapala u krizu zbog preuske vladavinske osnove, nastao je period džemijetskih ucenjivanja, a u vreme Davidovićeve koalicione vlade Džemijet je, posle više meseci „neutralnosti`, prešao u opoziciju, a Ferhad Draga se suviše vezao za Stjepana Radića. U stranci su najpre dominirali makedonski varošani (rentijeri i trgovci, pretežno Turci) a zatim ruralni elementi (feudalni zemljoposednici, tj. age i begovi kao i srednjaci i bogati seljaci, pretežno Arbanasi).
Osnovna periodizacija razvoja Džemijeta bila bi:
a) period prevlasti makedonskih Turaka (decembar 1919 – mart 1923);
b) doba prevlasti Arbanasa (mart 1923 - februar 1925);
v) „siluete` Džemijeta na političkoj pozornici; stranka, koja nije bila zabranjenja, ali se na udar režima sama rasturila (februar 1925 - kraj 1928).
Inače, Džemijet je svake godine održavao kongres, te bi se periodizacija mogla izvesti i prema kongresima.
Proučavanje razvitka, programskih stavova, ciljeva akcija, strukture članstva, političkih veza itd. politički neiskrenog Džemijeta je znatno otežano zbog manjka stranačke i opšte dokumentacije. Kao i za većinu drugih političkih organizacija i stranaka toga vremena, nisu sačuvane stranačke arhive, jer su obično završile u refuzu šestojanuraske zaplene. Iako su ljudi iz javnosti tog razdoblja čuvali svoju prepisku, taj običaj nisu uvažavali predstavnici skorojevićevskog Džemijeta. Kao najautetičniji materijal važi više stotina brojeva strankinog glasila Hak (pravo), čiji su primerci najbolje sačuvani u Sveučilišnoj i narodnoj knjižnici u Zagrebu. Hak je štampan arapskom pismom na turskom jeziku. Jedno kraće vreme izlazio je i na državnom jeziku, ali ti malobrojni primerci nisu sačuvani. Stavovi kritički intoniranog Haka mogu se naći u sarajevskoj Pravdi, delimično i u zagrebačkom Obzoru. Od ostalih listova najkorisnije su bile informacije dobro obaveštene beogradske Pravde, Politike i Obzora. Obrađivači političkih stranaka perioda između dva svetska rata mnogo su grešili što se nisu osvrtali na pisanje zagrebačkih i osječkih novina. Novine su, uostalom, najprisnije pratile političke stranke.
Arhivski materijal je nešto potpuniji u arhivi Ministarstva unutrašnjih poslova, u vojnoj dokumentaciji za opšte uslove i u arhivama Ministarstva inostranih dela. Po koji dokument se može naći u italijanskoj diplomatskoj građi, a znatno manje u engleskoj, francuskoj i nemačkoj. To su često opšte formulacije, konzularni izveštaji, a najkorisnije su bile obaveštajne relacije Husni Cura Draču i Rimu.
Postoji jedan rukopis ovde citiran kao Elaborat, koji su sastavili predstavnici Ministarstva unutrašnjih poslova, koji je nedovoljno obavešten a sa prebrzim zaključcima.
U pogledu kompozicije kombinovan je razvojni (hronološki) i problemski način izlaganja u okviru većih celina (poglavlja, glava) razvojne usmerenosti. U knjizi prve tri glave predstavljaju činjeničko praćenje razvitka organizacije sa odgovarajućim zaključcima. Četvrta glava je tematski predstavljena, i tu se nisu prenosila i ponavljala fakta iz ranijih glava (glava ima karakter proširenog zaključka).
Tematska poglavlja su uokvirena u veće hronološke celine. Knjige koje obraćuju predmete malog vremenskog raspona svakako moraju pokazivati veću brigu za hronološko ređanje činjenica. Mala tematska poglavlja u okviru razvojnih celina pružaju mogućnost potpunijeg prikaza.
Primenjivan je tradicionalni istoričarski metod za verifikaciju činjenica (nazovimo ga pozitivističkim). Metoda za razvijanje sinteza nema.
Tradicionalni istoričarski metod lako se izvodi sa komparativnim metodom, koji takođe važi kao karaterstični istorijski. Metod aktuelizma nije praktikovan, mada situacija 90-tih godina XX veka na Kosovu i u Metohiji može izazvati asocijacije na stanje prve polovine 20-tih godina.
O bezbednosnoj situaciji postoji bogata arhivska građa. Ovde je dosta zgusnuto to stanje obrađeno jedino do kraja 1919. godine, jer bi se monografija u velikoj meri pretvorila u tekst o bezbednosnom stanju Kosova i Metohije. Arhivske građe i napisa po novinama, odnosno rasprave u Narodnoj skupštini još više ima kad je reč o kačacima-komitama. O njima treba posebno pisati a ovde su dodirivani sasvim pojedinačno.
Izbegavani su politički portreti glavnih aktera zgusnute organizacije, što je manir sintetičara, često subjektivno obojen. Davno je raščićeno pitanje odnosa značajnih ličnosti i njihovih sledbenika. U Džemijetu su bile dve centralne ličnosti: Ferhad Draga i Ćenan Zija, koji su predstavljali i dva pravca delovanja i bili predstavnici različitih struktura. Drugi čovek, bar u parlamentu, bio je, uz Dragu, Aćif Hadžiahmetović Bljuta, kome su poveravana istupanja u Skupštini i njenim odborima zbog boljeg poznavanja državnog jezika. Napisa o Džemijetu koji bi obogatili fond činjenica ili doprineli koncepcijskom osvetljavanju Džemijeta nijs bilo mnogo (B. Gligorijević, Lj. Čolić Lj. Dimić, B. Hrabak). Autor monografije poznat je našoj istoriografiji kao arhivski istraživač a ne kao kabinetski kombinator-sintetičar, koji montira tuđe rezultate (koje često i ne navodi, da bi se stekao utisak da sve što piše predstavlja njegovu naučnu rukotvorinu). U analitičkoj obradi materijala često su moguća ponavljanja; ovde su činjenji napori da toga bude samo izuzetno.
Datumi su od sredine 1919. navedeni po novom kalendaru, a do tada u razlomku.
Arbanasi su označavani: etnički (van Albanije) kao Arbanasi, a oni u Albaniji, kao državljani Albanije - Albanci.


SADRŽAJ
Predgovor
D e o p r v i
POLITIČKE PRILIKE U MAKEDONIJI, NA KOSOVU, METOHIJI I U SANDžAKU 1918-1920. GODINE
1. Bezbednosna i politička situacija na Kosovu, Metohiji i Makedoniji od oktobra 1918 do kraja 1919. godine
2. Velike sile i balkanski susedi prema Makedoniji 1918-1920. godine
3. Arbanasi, Džemijet urbanih sredina i organizacija vlasti (do 1920)
4. Osnivački kongres Džemijeta i ideološka osnova organizacije
5. Orijentacija Džemijeta na radikalnu stranku do parlamentarnih izbora 1920. godine
6. Džemijet i inostrane organizacije: Kosovski komitet, Arnautski klub u Carigradu i druge do kraja 1920. godine
7. Džemijet na izborima za Ustavotvornu skupštinu 28. novembra 1920

Deo drugi
PREVLAST MAKEDONSKIH TURAKA U OKRILjU RADIKALA
Unutrašnji razvitak organizacije Džemijet
Rešavanje i agrarno pitanje 1921-1923. godine
Džemijet prema radikalima i JMO-u 1921. i 1922. godine
Džemijet i njegovi kontakti sa Carigradom 1921-1923. godine
Džemijet na parlamentarnim izborima 18. marta 1923. godine.

D e o treći
DžEMIJET NA POLITIČKOJ POZORNICI POD VOĐSTVOM FERHADA DRAGE I ARBANASA (1923-1925)
Samostalnije postavljanje Džemijeta u stranačkom životu zemlje od parlamentarnih do opštih izbora 1923. godine
Džemijet pod vođstvom Ferhada Drage u približavanju opoziciji
3. Politički dodiri Džemijeta sa Kosovskim komitetom te sa Carigradom i Ankarom

Vezivanje Džemijeta za opozicioni blok i puni rascep organizacije (avgust 1924 - februar 1925. godine)
Prelazak Džemijeta u opoziciju. Džemijet i kačačke afere
Deo četvrti
POSEBNA (TEMATSKA) PROBLEMATIKA
1. Siluete Džemijeta na političkoj pozornici (od izbora 1925. do šestojanuarske diktature)
Klasno i nacionalno u Džemijetu - Političke težnje i njeni nosioci
Džemijet i agrarno pitanje 1921-1923. godine
Džemijet prema kominternovskoj ideji o Balkanskoj federaciji i prema KPJ. „Komunizam` džemijetlija
Džemijet i školstvo