ISBN: Ostalo
Godina izdanja: -
Autor: Domaći
Oblast: Slikarstvo
Jezik: Srpski

MATICA SRPSKA 1968
tvrde korice, zlatotisak, šiveni povez 266 str
odlično očuvana

Velika seoba Srba od 1690. godine pod patrijarhom Arsenijem III Čarnojevićem iz srpskih predela ondašnje Turske na ondašnju austrijsku teritoriju u Podunavlju predstavlja značajnu, sudbonosnu prekretnicu u duhovnom i političkom životu srpskog naroda. Od tih vremena počinje i naglo uključivanje Srba u zapadnoevropsku kulturu, a mnogobrojni i složeni društveni procesi izmeniće korenito celokupan sklop našeg društva, u čijem krilu jača građanska klasa. Sasvim razumljivo, te brojne promene nisu mimoišle ni srpsku umetnost. Ubrzo posle Velike seobe, umetničko stvaranje kod Srba biće obeleženo i postepenim gašenjem tradicionalnih oblika zasnovanih na dugotrajnom vizantijskom likovnom iskustvu, uprkos delovanju brojnih zografa, koji uporno, sve do sredine 18. veka, odolevaju novinama.

Međutim, glavni tokovi srpske umetnosti u 18. veku biće nadmoćno usmereni i na područje Podunavlja, gde se, u Sremskim Karlovcima, konačno ustalio i srpski duhovni i politički centar, čiji se uticaj raširio na čitavom području Karlovačke mitropolije. Upravo u Sremskim Karlovcima, tačnije — u dvorskom krugu patrijarha Arsenija IV Jovanovića Šakabente, preokrenuće se ukus nosilaca najviše crkvene vlasti u korist barokizovane ukrajinske umetnosti, čiji zastupnici postaju i dvorski slikari karlovačkog patrijaršijskog dvora. Pa ipak, sve do sredine 18. veka poraženo zografsko stvaranje predstavlja upravo onu kopču koja srpsku umetnost povezuje s prethodnim vekovima, tačnije — sa starom likovnom tradicijom Balkana.

Pored ikonopisa, zografski stil je prisutan i u monumentalnom slikarstvu u krajevima južno od Dunava. Tako, na primer, u 1736. godini nastaje izvanredna zografska celina u manastiru Drači kod Kragujevca, a nešto kasnije, 1737. zografska družina Andre Andrejevića iz Vršca, koja je radila u crkvi manastira Mesića, živopiše staru crkvu manastira Vraćevšnice. Ako se ovim živopisnim delima doda i srpsko zografsko stvaralaštvo na području današnje Rumunije — u manastiru Bezdinu ili u crkvi u Lipovi — postaje još složenija slika srpske umetnosti u prvoj polovini 18. veka.

Kada se u tridesetim godinama 18. veka pojavljuje u srpskoj sredini Hristofor Žefarović, proces raskidanja s tradicionalnim umetničkim nasleđem još nije poprimio onaj zamah i onu snagu koju će mu on dati, zabeleživši u živopisu manastira Bođana u Bačkoj 1737. rođenje jedne nove slikarske epohe. U 18. veku, Žefarović je bio prvi koji se u srpskom slikarstvu jasno opredelio za novo i svakako slobodnije shvatanje forme i boje. Reč je o majstoru koji se, s neskrivenim temperamentom, smelo upuštao u napore da celokupnu organizaciju slika podredi kolorističkim slobodama što su u tom obliku bile nepoznate u srpskoj umetnosti do sredine 18. veka. Već najraniji istraživači naše umetnosti novijeg doba istakli su da je bođanski živopis izveo slikar od mašte i temperamenta, koji teži k novom, ličnom i ekspresivnom. Tada je rečeno da je crkva u Bođanima jedno od mesta u kome se rodilo naše moderno slikarstvo.
Na isti način, kao što živopis u manastiru Bođanima predstavlja i pravu prekretnicu u srpskoj umetnosti koja se razvija u prve tri decenije 18. veka, živopis u manastiru Krušedolu zastupa one nove umetničke težnje čije ishodište treba tražiti u umetnosti Ukrajine, koja je i sama oplođena tekovinama zapadnjačkog baroknog stvaralaštva. Reč je o živopisu nastalom u razdoblju 1750/51—1756. godine, čiji sadržaj i stilske odlike jasno otkrivaju pređene puteve naše umetnosti, tačnije - onu brzinu kojom se nastavlja njena dalja evropeizacija. Geneza stila krušedolskog slikarstva danas je s mnogo dokaza pripisana ukrajinskom slikaru Jovu Vasilijeviču, inače dvorskom slikaru patrijarha Arsenija IV Jovanovića Šakabente, čije približavanje zapadnoevropskom baroku, bez sumnje, pospešuju i njegovi predlošci. Utvrđeno je da se on služio ilustrovanim baroknim biblijama štampanim u Nemačkoj i Holandiji, Vajglovom biblijom, na primer.

Prema tome, način na koji su krušedolske zidne površine slikarski obrađene nedvosmisleno otkriva svoje barokno poreklo, onu izmenjenu duhovnu klimu koja je sredinom 18. veka već uveliko zahvatila celokupan politički i duhovni život preseljenih Srba.

Bez obzira na činjenicu što je živopis u naosu crkve u Krušedolu 1756. godine izveo drugi majstor (najverovatnije je to bio Stefan Tenecki), duh ukrajinskog baroka i ovde je prisutan.

Na taj način, slikarstvo manastira Krušedola, posmatrano u celini, predstavlja tipičan spomenik srpske umetničke sudbine sredinom 18. veka. Pored Bođana, još jednom je oglašeno na zidovima jednog našeg manastira novo razdoblje u umetničkim shvatanjima. Silina ukrajinskog baroka dala je srpskom slikarstvu nove podsticaje, zaustavivši bar za trenutak i naše neposredno sporazumevanje s umetnošću Zapada.

Pod uticajem ukrajinskog baroka rade slikari Nikola Nešković, Dimitrije Bačević, Dimitrije Popović, Jovan Popović, Vasa Ostojić, Ambrosije Janković i Janko Halkozović, čija je umetnička prevlast snažno obeležila razdoblje od pedesetih do sedamdesetih godina 18. veka. Upravo u tom periodu grupa ovih slikara naslikala je i najznačajnije ikonostase na području Karlovačke mitropolije.

Iako je u Podunavlju od pedesetih do sedamdesetih godina 18. veka nadmoćno prisutna južnoruska barokna orijentacija, ipak se oko 1750. javljaju i težnje ka neposrednijem ugledanju na zapadnjačku umetnost. Budimac Joakim Marković slika u tim godinama za Srbe u varaždinskom đeneralatu, u Plavšincima i Dišniku, a njegovi radovi otkrivaju radoznalog umetnika, majstora koji već izmiče sugestivnim poukama ukrajinske umetnosti, a to znači da je stilski razvoj srpske umetnosti otada sve tešnje povezan i s razvojem celokupnog srpskog društva. Otuda, nije nikakva slučajnost što je glavni, a umetnički najnapredniji tok srpske umetnosti vezan za područje Podunavlja, gde nastaje i naša nova građanska kultura, usmerena na dokrajčavanje viševekovnog duhovnog primata srpske crkve.

Na području Podunavlja, zahvaljujući uticajima iz Ukrajine, već je stvorena i jedna posebna varijanta srpske umetnosti, u kojoj preovlađuju težnje da se pravoslavna ikona konačno pretvori u baroknu sliku. Ovaj proces iznedrio je napokon i takvog majstora kao što je to bio Teodor Kračun, umetnik u čijem delu barokne težnje domašuju i svoju najzreliju tačku, priklanjajući se gotovo istovremeno i novim, rokajnim shvatanjima. Na taj način Teodor Kračun, čije datovane radove možemo pratiti od 1772, kada zajedno sa slikarima Jovanom Isailovićem i Lazarom Serdanovićem radi za crkvu Sv. Georgija u Somboru, pa sve do 1780, kada dovršava svoje ikone za karlovačku Sabornu crkvu — odražava i sve one bitne umetničke procese kod Srba. Bio je to zaista veliki majstor, koji je bio kadar da rezimirajući dotad pređene puteve srpske umetnosti označi i njenu konačnu evropeizaciju. Više od pola veka pre njegove pojave otpočeo je kod Srba proces umetničke barokizacije, a stara vizantijska estetika, okrenuta od problema forme k svetu ideja i osećanja, uzaludno je sada branila svoja glavna izražajna sredstva: liniju i ritam. Kompromisi s barokom nicali su sa mnogim stranama prostranog vizantijskog sveta. Kada je u Sremskim Karlovcima ovladao tajnama barokne umetnosti, Kračun se u istom hramu neočekivano okrenuo i rokokou. Stiče se utisak da je, siguran u sebe, odjednom odlučio da u izmenjenim slikarskom rukopisu okuša svoje moći.
I tako, baš u Karlovcima, Kračun je ostvario najlepša dela srpskog rokokoa. Jer, svi oni srpski slikari koji će od osamdesetih godina 18. veka raditi u novom duhu, npr. Jakov Orfelin i Teodor Ilić Češljar, pogođeni već i nastupajućim klasicizmom, neće doseći onu stilsku i slikarsku jasnoću koju je postigao Teodor Kračun, porazivši konačno na svojim ikonostasima Vizantiju. Bio je to slikar koji je u svojim vrhunskim delima i prve i druge faze uspeo da više od samoga događaja predstavi njegovu duhovnu pozadinu. I upravo na toj Kračunovoj sintetičkoj vrlini i počiva ona simbioza stare vizantijske spiritualnosti i umetničkih oblika jedne nove epohe, s kojom su neumoljivo suočeni svi duhovni i politički tokovi srpskog društva u 18. veku.

Stilske karakteristike baroknog klasicizma i rokokoa prisutne su u delu Teodora Ilića Češljara, slikara školovanog u Beču. Njegova delatnost obeležava vreme od 1782. do 1793. kada radi ikonostase u Mokrinu, Staroj Kanjiži, Kikindi i Bačkom Petrovom Selu. Formiran sa tekovinama zapadnjačke kasnobarokne umetnosti - zna se da se ugledao na Vinčenca Fišera i Frančeska Solimenu — on se vrlo brzo opredeljuje za rokajnu paletu i oblike koji su svakako najviše odgovarali njegovim mirnim i lirski osećajnom slikarskom temperamentu. Klasicizam, koji ga se dotakao u prvom redu zbog svojih strogih crtačkih zahteva, isto mu tako nije odgovarao kao ni složena dramatika i patetika baroka. Na boji je i zasnovan njegov suštinski razlaz s klasicizmom iako on, upoređen s Kračunom, ne predstavlja slikara onako velikog kolorističkog raspona i snage...