ISBN: Ostalo
Autor: Domaći
Godina izdanja: K87
Jezik: Srpski

U dobrom stanju!

Posebno poglavlje romana Ognjište,

Budak, Mile, hrvatski književnik i političar (Sveti Rok kraj Gračaca, 30. VIII. 1889 – Zagreb, 7. VI. 1945). Studij prava započeo 1910. u Zagrebu, a završio ga doktoratom 1920. Pripadnik je pravaške omladine i skupine oko lista Mlada Hrvatska. Mobiliziran 1914. u austrougarsku vojsku, potom ranjen i zarobljen u Srbiji, pa je kao zarobljenik prošao Makedoniju i Albaniju i do 1919. bio u Italiji. Nakon povratka u Zagreb zaposlio se kao odvjetnički pripravnik u kancelariji A. Pavelića. Djelovao u HSP-u i uređivao pravaški orijentirana glasila Hrvatska misao (1924), Hrvatsko pravo (1924–32). Nakon odlaska A. Pavelića u emigraciju postao vodećom osobom HSP-a u zemlji. Zatvaran 1929–30., a 7. VI. 1932. izvršen je na njega atentat. Emigrirao je 1933. u Austriju, potom u Njemačku i Italiju. A. Pavelić imenovao ga je doglavnikom i zapovjednikom ustaških logora za obuku u Italiji. U emigraciji je objelodanio knjigu Hrvatski narod u borbi za samostalnu i nezavisnu hrvatsku državu (1934), jedno od osnovnih djela u oblikovanju ustaškog ideološkog sustava. Vratio se 1938. u Zagreb i 1939. pokrenuo novine Hrvatski narod. Negativno je ocijenio sporazum D. Cvetkovića i V. Mačeka o Banovini Hrvatskoj iz kolovoza 1939. Predano je djelovao na oblikovanju antisrpskih, antisemitskih i antikomunističkih stajališta, propisa i postupaka ustaškog režima. Bio je ministar bogoštovlja i nastave u prvoj vladi NDH. Od studenoga 1941. do travnja 1943. bio je poslanik NDH u Berlinu, a zatim do studenoga 1943. ministar vanjskih poslova. U svibnju 1945. povlačio se iz Zagreba. Zarobila ga je engleska vojska, a vlasti Velike Britanije izručile su ga jugoslavenskim vlastima 18. V. 1945. Vojni sud osudio ga je kao ratnog zločinca na smrt, nakon čega je pogubljen.

U književnom djelovanju nasljeduje jezični izraz i tematiku tradicionalnih ličkih pripovjedača; realističkom narativnom tehnikom prikazuje likove i prizore iz seoske svakodnevice izražavajući naklonost prema patrijarhalnomu moralu, osjećaju vezanosti za rodno tlo i solidarnost unutar takve zajednice. Opisuje sukob gradske i industrijske civilizacije s tradicionalističkim, idealiziranim svijetom ličkoga zavičaja koji utjelovljuje vrline hrvatskog etnosa. Sklon je jakim izrazima emocija i melodramatskomu koncipiranju odnosa među likovima. Premda je knjige počeo objavljivati tek 1930-ih, ostavio je iznimno bogat opus, u kojem se izdvajaju romani Na ponorima (1932), Ognjište (I–IV, 1938), Direktor Križanić, rodoljub i dobrotvor (1938), Rascvjetana trešnja (I–IV, 1939), San o sreći (I–II, 1940), Na vulkanima (I–II, 1941), Musinka (1941), te tri romana iz ciklusa Kresojića soj (Kresina, 1944., Gospodin Tome, 1944. i Hajduk, 1945), zbirke pripovijedaka Pod gorom (1930), Opanci dida Vidurine (1933), Na Veliki petak (1939) i Privor (1941), uspomene Ratnom roblju (I–II, 1941–42), u kojima je opisao svoja sjećanja na I. svjetski rat, zarobljeništvo i povlačenje sa srpskom vojskom preko Albanije.


Mile Budak (Sveti Rok, 1889 — Zagreb, 1945) je bio ustaša, poznat po tome što je bio glavni ustaški ideolog i jedan od osnivača ustaškog pokreta. Autor je ustaškog plana za rešavanje srpskog pitanja u Hrvatskoj — jednu trećinu ubiti, drugu proterati, a treću pohrvatiti (pokatoličiti)[1] tzv. Budakovu ideologiju[2], a pripisuje mu se i oživljavanje krilatice „Srbe na vrbe“. Posle Drugog svetskog rata proglašen je krivim za kolaboraciju i ratne zločine, osuđen na smrt i pogubljen.

Mile Budak je rođen u Svetom Roku u Lici, tadašnja Austrougarska. Prema mišljenju Jovanke Budisavljević Broz, stara lička porodica Budaci, kojoj je pripadao Budak, su prekršteni Srbi.[3] Školovao se u Sarajevu, a studirao je geografiju i istoriju na Univerzitetu u Zagrebu[4]. Austrougarske vlasti su ga uhapsile 1912. godine zbog njegovog učešća u pokušaju atentata na hrvatskog bana Slavka Cuvaja. Nakon početka Prvog svetskog rata 1914. godine bio je regrutovan od strane austrougarske vojske. Srpska vojska ga je zarobila 1915. godine te je bio svedok povlačenja srpske vojske preko Albanije u periodu 1915—16. godine[5].

Nakon okončanja rata, Mile Budak se vratio u Zagreb. Diplomirao je prava na Univerzitetu u Zagrebu 1920. godine i postao činovnik u kancelariji Ante Pavelića. Postao je aktivista Hrvatske stranke prava i bio izabran za poslanika na gradskim izborima u Zagrebu. Bio je urednik političkih magazina bliskih HSP Hrvatska misao (1924) i Hrvatsko pravo (1924–32). Budak i Vlatko Maček su bili advokati koji su zastupalo Marka Hranilovića i Matiju Soldina na suđenju tokom Šestojanuarske diktature. Nakon Pavelićevog odlaska u emigraciju Budak je postao vodeća osoba HSP-a u zemlji. Budak je 7. juna 1932. preživeo pokušaj ubistva koji su pokušali ljudi bliski šefu zagrebačke policije Janku Bedekoviću. Atentatori su nekoliko puta udarali Budaka batinom po glavi, ali je Budak preživeo.[6] Kako je Budak bio u prijateljskim odnosima sa Vlatkom Mačekom, u novembru 1932. je potpisao Zagrebačke punktacije Seljačko demokratske koalicije.[7]

U ustaškom pokretu pre rata

Budak posle atentata 1932.
Uplašen pokušajem ubistva, emigrirao je u Italiju, gde se pridružio ustašama i postao komandat u ustaškom kampu za obuku. Početkom 1934. godine je u Budak je u Berlinu postao šef ustaškog ureda i zajedno sa Branimirom Jelićem je izdavao nedeljnih Nezavisna hrvatska država.[8] U maju iste godine u izdanju Hrvatskog kola u SAD mu je objavljena knjiga Hrvatski narod u borbi za samostalnu i nezavisnu Hrvatsku državu. Posle ubistva svog rivala Gustava Perčeca, Pavelić je sebe proglasio za poglavnika, a Budaka za svog doglavnika. Posle atentata na kralja Aleksandra, Italija je pod međunarodnim pritiskom internirala većinu ustaša na Liparska ostrva, a Budak, sada već drugi po važnosti član pokreta, je od početka 1935. došao na Lipare i kao komandant bio zadužen za tamošnje logore.[9]

Novi premijer Jugoslavije Milan Stojadinović je vodeći politiku približavanja Nemačkoj i Italiji, pokušao da reši i problem ustaša. Prema sporazumu između Italije i Jugoslavije o prijateljstvu i nenapadanju, obe države su se obavezale da neće tolerisati neprijateljsku aktivnost prema onoj drugoj. Za sprovođenje ovog sporazuma jugoslovenska strana je delegirala Vladetu Milićevića. Stojadinović je naložio Milićeviću da stupi u kontakt sa Budakom, da ga privoli da se odrekne Pavelića i da se vrati u zemlju, pod uslovom da bude lojalan.[10] Milićević je dao sve od sebe da razbije ustaški pokret, nagovorivši oko 220 do 260 ustaša, među kojima je i Budak da se vrate u Jugoslaviju.[11][12][10] I sam Stojadinović se sastao sa Budakom u jednoj vili na jezeru Komo.[13][10] Postoje indidije da je Stojadinović očekivao da će Budakov povratak ne samo oslabiti ustašku emigraciju, već će ojačati Stojadinovićev ugled u Hrvatskoj. Međutim, Stojadinovićeva lista je na izborima 1938. imala tek oko 280.000 glasova više, pa je knez Pavle Karađorđević, zasićen Stojadinovićevim planovima, smenio Stojadinovića i on nije imao priliku da se okoristi Budakovim povratkom.

Sam Budak se vratio se u Zagreb jula 1938. godine. Emigranti povratnici iz Italije i Nemačke (Budak, Jure Francetić, Mladen Lorković) su se povezali sa Slavkom Kvaternikom i Mirkom Pukom.[14] Oni su osnovali zadrugu Uzdanica, a početkom februara 1939. Budak je legalno pokrenuo nedeljnik Hrvatski narod manje-više otvorene ustaške i proosovinske orijentacije.[15][13][16][17] Vlasti Banovine Hrvatske su u februaru 1940.[18] uhapsile Budaka i grupu od oko 50 proustaških nastrojenih ljudi,[19] a marta 1940. zabranile izlaženje Hrvatskog naroda 1940.[16] Budak je pušten u aprilu, nakon samoubistva njegove supruge.[20]

Budak je umesto Hrvatskog naroda pokušavao pokrenuti nove novine Hrvatsku zemlju, Hrvatsku slobodu i Kroaciju, ali se ti listovi nisu održali zbog zabrana banskih vlasti.[19][21] Nasuprot željama jugoslovenske vlade, Budakov povratak pridonio je ipak oživljavanju ustaške struje i ustašoidnih elemenata i Pavelićevih simpatizera unutar HSS pod nominalnim vodstvom Vlatka Mačeka.[13] Članovi Uzdanice su se još jače uvlačili u redove HSS-a i sve više privlače njihove članove na ustaške pozicije.[14] U Hrvatskoj su ustaše najdublje korene uhvatile u Mačekovoj Seljačkoj i građanskoj zaštiti.[14] Tako se težište ustaško-frankovačke akcije prenelo iz inostranstva u Jugoslaviju, jer u inostranstvu prilike za ustaše više nisu bile povoljne.[13] Budak je po svom povratku iz emigracije računao na mogućnost većeg uticaja na Mačeka u cilju vođenja radikalnije politike, koja bi se u određenom smislu približila ustaškoj koncepciji. Mačeku je predlagao zajedničku akciju, koja bi rezultirala Mačekovim otvorenim priklanjanjem silama Osovine i rešavanjem hrvatskog pitanje uz pomoć i podršku Hitlera. Kad je Maček odbio takvu politiku, to je ujedno značilo i razlaz s Budakom.[22]

U zajedničkom pismu, koje su 31. marta 1941, Hitleru poslali Pavelić i Budak tražili su da Hitler `pomogne hrvatskom narodu da formira nezavisnu hrvatsku državu koja bi uključila stara hrvatska područja i, među njima, Bosnu i Hercegovinu`.[23].

Drugi svetski rat
Ulazak Nemaca u Zagreb i proglašenje NDH Budak je dočekao u bolnici. Posle proglašenja NDH, Slavko Kvaternik je, očekujući Pavelićev dolazak iz Italije, sa vodećim ustašama iz Hrvatske i disidentima HSS obrazovao upravu nove države u onim delovima zemlje koji su bili pod kontrolom nemačke vojske. Kvaternik je 12. aprila obrazovao privremenu vladu (Hrvatsko državno vostvo), kojom je predsedavao Budak (u to vreme i dalje u bolnici).[24]

Kada je Pavelić 16. aprila, dan nakon svog povratka u Zagreb, obrazovao prvu vladu NDH, Mile Budak je postao ministar bogoštovlja (vera) i nastave.[25][26] U maju i junu 1941. Budak je bio jedan od najaktivnijih u propagandi usmerenoj protiv Srba i Jevreja.[27] Potpisao je ustaške rasne zakone uperene protiv Srba, Jevreja i Roma[28]. U Gospiću je na jednom skupu ustaša uzjavio da jedan dio Srba treba pobiti, jedan dio raseliti i jedan dio prevesti u katoličku vjeru.[29]Nakon potpisivanja ovog zakona proterivanje i ubijanje Srba, Jevreja i Roma postaje nacionalna politika.

Kasnije je postao hrvatski ambasador u nacističkoj Nemačkoj od novembra 1941. do aprila 1943. Ministar inostranih poslova je bio od maj 1943a do novembra 1943.[25]. Dok je bio ministar inostranih poslova smatralo se da je naklonjen Italiji. U internom memorandumu koji je napisao 9. jula 1943 i koje kasnije došao u nemačke ruke, Budak se kritički odnosio prema njemačkoj politici u Bosni i osnivanju 13. SS divizije Handžar od bosanskih muslimana.[30] Nakon kapitulacije Italije, Budak je ustrajno tražio da da Musolinijeva Italijanska Socijalna Republika, prihvati poništenje Rimskih ugovora. Kad su Italijani to odbili, naložio je vlastima NDH da zaplene svu italijansku imovinu u zemlji. Međutim, pravo na tu imovinu polagali su i Nijemci. Između Budaka i Zigfrida Kašea izbili su sporovi, što je dovelo njihovog potpunog razlaza. Kad je Pavelić početkom oktobra 1943. reorganizirao vladu NDH, Budak je izostavljen.[31] Budak je i dalje je bio doglavnik, ali bez ikakvih zvaničnih ovlašćenja. Kako je vreme prolazilo, odnosi između Budaka i Pavelića su se pogoršavali.


Muhamed Amin el Huseini i Mile Budak.
Nakon što je NDH prestala da postoji u maju 1945. godine, Budak je sa grupom ustaških funkcionera i generala pobegla preko Slovenije u Austriju. Oni su se predali britanskoj vojsci kod Klagenfurta. Britanci su 17. maja predali Budaka i još neke ustaše jedinicama 4. jugoslovenske armije.[32] Vojni sud 2. jugoslovenske armije je 6. juna 1945. osudio Budaka, Nikolu Mandića, Nikolu Štajnfla, Pava Cankija i Juraja Rukavinu na smrt vešanjem, a presuda je izvršena sledećeg dana.[33] Tokom suđenja se ponio kukavički, stalno je plakao i tvrdio da on nije ni za šta kriv[34]. Sahranjen je u zajedničkoj grobnici na, do danas, nepoznatoj lokaciji.[2]

Književni rad
Mile Budak se bavio i literarnim radom. Pisao je predstave i romane u kojima se veliča hrvatski narod. Najpoznatije delo iz njegovog opusa je „Ognjište“ u kojima su opisani običaji i način života naroda u njegovoj rodnoj Lici. Dramaturg Vojmil Rabadan je rekao da je „Ognjište“ ideološki kredo i pobednička himna nove Hrvatske i poredio likove iz „Ognjišta“ sa antičkim Trojancima. U svojim romanima, kao što je „Na ponorima“ Budak označava Jevreje i Srbe kao one koji su odgovorni za hrvatsku bedu i zagovara povratak na selo. U „Snu i sreći“ piše o ljubavi prema ženama i domovini. Tito Stroci je napravio pozorišnu adaptaciju „Ognjišta“ a Rabadan adaptaciju „Zore uskrsnuća“, veru u trijumf hrvatske revolucije 1941. godine. Ove adaptacije Budakovih dela su tokom rata izvođene na pozorišnim scenama u Zagrebu i Sarajevu[35]. Osim pomenutih tu su i `Opanci dida Vidurine` [36], `Rascvjetana trešnja`. O njegovom književnom radu Not (E. E. Noth) je napisao: Ovde nalazimo tvrdoglavu spiritualo realističku koncepciju čoveka i njegove veze sa zemljom na kojoj živi što Mile Budak simboliše kao `ognjište`[37]

Hrvatski akademik Petar Strčić kaže da je literarni rad Budaka prosečan i bez trajne vrednosti[38].

Nakon rata njegove knjige su zabranile jugoslovenske vlasti.

Budak u savremenoj Hrvatskoj
Nakon nezavisnosti početkom 1990-ihgodina, u Hrvatskoj vladajuća Hrvatska demokratska zajednica je pošto-poto htela da prikaže ustaše kao hrvatske patriote. Tim povodom su 1993 publikovana sabrana dela Mile Budaka. O ovoj rehabilitaciji Budaka je hrvatski autor Đankarlo Kravar (Giancarlo Kravar) napisao: `... Ustaštvo, po svojoj prirodi, je nesumnjivo bio pozitivan politički pokret pošto je afirmisao hrvatsku državotvornost, izraz vjekovnih težnji hrvatskog naroda`[39].

Mnogi hrvatski gradovi, uključujući i Split, su imali ulice nazvane po njemu, a Hrvatska radio-televizija je emitovala dramatizaciju Budakovog prikaza povlačenja srpske vojske 1915—1916. kroz Albaniju. Zvanično objašnjenje je bilo da bi Budaka trebalo posmatrati kao važnu književnu ličnost, odvojeno od njegove kontroverzne uloge u Drugom svetskom ratu. Ovo je izazvalo reakciju u levičarskoj manjini u Hrvatskoj, najviše Feral tribjuna, koji je pokrenuo dugogodišnju kampanju da se promeni ime ulicama koje nose ime Mila Budaka.

Margelov institut je publikovao osvrt S. Musića u kome se kaže:

`Korištenje njegovog imena opravdava se i činjenicom da je bio književnik, stavljajući ga u kontekst Knuta Hamsuna i drugih velikih svjetskih književnika koji su bili naklonjeni ili su aktivno sudjelovali u fašističkim nomenklaturama.

No, nigdje se ne spominje da je za razliku od Hamsuna Budak drugorazredni književnik, čija su djela gotovo bez ikakve umjetničke vrijednosti osim tradicionalnog ličkog dijalekta koji je u njima aktivno korišten`[40].

Godine 2003. vlada Ive Sanadera je odlučila da se konačno pozabavi ovim problemom koji je rezultovao preimenjavanjem nekih ulica koje su nosile njegovo ime. Godine 2004, ploča koja je podsećala na Budakovljevo rođenje na Svetom Roku je uklonjena od strane Sanaderove vlade.[41] Prema Budaku je bilo nazvano 17 ulica širom Hrvatske.[42] Do kraja 2004. gradska veća u Gospiću, Kninu i Zadru su promenila imena ulicama koje su nosile ime Mile Budak[2]. Do 2013. godine ostalo je 10 gradova i opština u kojima postoje ulice pod nazivom Mile Budak. To su Slavonski Brod, Vinkovci, Virovitica, Pag, Pleternica, Komiža, Lovinac, Jasenice, Klakar i Pakoštane u kome postoje dve ulice nazvane po Milu Budaku