ISBN: Ostalo
Godina izdanja: 1988
Autor: Domaći
Jezik: Srpski

Spolja kao na fotografijama, unutra u čistom i urednom stanju.

Autor - osoba Rakić, Lazar, 1929-1992 = Rakić, Lazar, 1929-1992
Naslov Nadalj : (do 1945. godine) / Lazar Rakić
Vrsta građe knjiga
Jezik srpski
Godina 1988
Izdavanje i proizvodnja Novi Sad : Matica srpska, 1988 (Bečej : Proleter)
Fizički opis 370 str. : ilustr. ; 24 cm
Sadržaj S a d r ž a j: Predgovor (7); Skraćenice (8); Geografski položaj (9-16); Od najstarijih vremena do nastanka sela (17-35); Od nastanka sela do razvojačenja Šajkaškog bataljona (36-80); Od razvojačenja Šajkaškog bataljona do Prvog svetskog rata (81-124); Za vreme Prvog svetskog rata (125-134); U jugoslovenskoj državi 1918-1941 (135-203); Drugi svetski rat i narodnooslobodilački pokret (204-244); Nadalj kao seoska zajednica (245-337); Izvori i literatura (339-343); Registar ličnih imena (345-361); Registar mesta (363-366). Beleška o autoru knjige (367-368).
ISBN (Broš.)
Napomene Na prelim. str.: Matica srpska, Odeljenje za društvene nauke
Tiraž 1.000
Skraćenice: str. 8
Beleška o autoru knjige: str. 367-368
Na koricama beleške o delu
Napomene i bibliografske reference uz tekst
Bibliografija: str. 339-343
Registri.
Predmetne odrednice Nadalj -- Istorija -- do 1945

„Reč je o obimnom rukopisu od više tematskih celina, međusobno srazmernih, dobro komponovanih, pisanih lepim stilom, velikim poznavanjem istorijske tematike kako Nadalja tako i njegove šire okoline – Šajkaške, Bačke i Vojvodine. To je rukopis pun ne samo istorijskih znanja i podataka, nego i duha i osećanja, ličnog i kolektivnog iskustva i doživljavanja, neposrednog opažanja i iskaza savremenika, odnosno njihovih beležaka, a sve u najužoj vezi sa arhivskom građom i drugim, literarnim podacima... Svi vidovi života naselja uočeni su, vešto ukomponovani i povezani: dalja i bliža prošlost se stalno prožimaju, ekonomika, duhovni život, prosveta i etika, pesma, doskočica i poneka iskrica ironije smenjuje se, prepliću i doprinose reljefnosti slike o Nadalju i Nadaljčanima. Upravo impresioniraju količina i raznovrsnost podataka iako je reč o relativno manjem naselju, kao i ona nenametljiva prisnost pisca prema svom zavičaju sa ponekom skoro šeretskom opaskom preko koje se izražava njegov blago kritički stav, neka pomalo bolna ironija i seta kad govori o groblju, svojim seljanima, pejsažu, ritu, pašnjaku, stoci pa i ratarskom inventaru koji odlazi u nepovrat, kao što su ubedljiva i njegova kazivanja o ishrani, običajima, zabavi, sportu, verskim zajednicama, crkvenim i školskim svečanostima... Ako bih sve sažeo u jednu rečenicu, ona bi glasila: ’Mala tema’ – veliki naučni, istoriografski i etnografski rezultat“. (iz recenzije akademika Slavka Gavrilovića)

„Među činiocima koji su, prema našem mišljenju, omogućili nastanak ovako vrednog dela, a može se reći i nesvakidašnjeg monografskog teksta o jednom seoskom naselju usred ravne Vojvodine, trebalo bi svakako, pre svega, istaći ličnost samog autora koji se svojim dosadašnjim opusom već afirmisao kao izuzetan stvaralac, vičan i spreman da bilo koju relevantnu istoriografsku tematiku naše novije povesnice uobliči u monografskom vidu... Čitalac će ponekad biti iznenađen veštinom Rakićevog pera da olako prelazi sa suvoparne analize na grotesku pa i satiričan osvrt, kojima su uspešno dočarana minula vremena njegovog Nadalja i Nadaljčana u kojima je bilo, sasvim prirodno, radosti i tuge, uspeha i promašaja, uzleta i padova. Ova osobina krasi tekst od početka do kraja... Ima, prema tome, puno razloga da monografiju Nadalja, delo L. Rakića, ocenimo kao prototip izuzetno uspešnog rada i poduhvata.“ (iz recenzije prof. dr Nikole I. Gaćeše)

PREDGOVOR
U dosadašnjoj literaturi postoji više radova koji sa različitog stanovišta dotiču ili šire obrađuju pojedina zbivanja iz istorije Nadalja. To se na prvom mestu odnosi na memoarski spis Stevana Surdučkog „Naseljenje mesta Nadalj“ i rad Avrama Bukića „Naseljenje Burćeva i Nadalja“. U ovim radovima težište je na nastanku sela i prvim godinama njegovog postojanja. Prvi pokušaj da se sistematski prikaže njegova prošlost je Monografija Nadalja učitelja Miroslava Mikovića. Mala po obimu, zanimljiva po sadržini, ona je korisno poslužila svojoj nameni i Nadaljčani su je rado čitali. Ali, samim tim što je napisano po lokalnim izvorima i što je objavljena pre više od pola veka (1934), ne obuhvata neka značajna zbivanja. O ostalim radovima koji bilo u ko- joj meri i oblasti zahvataju Nadalj biće reči u odgovarajućim delovima knjige koja je pred čitaocem.
U ovoj knjizi zahvaćen je raspon od najstarijih vremena do 1945. godine. Za sve što je napisano za period do 1941. odgovornost snosi jedino autor. Ali za period od 1941. do 1945. tu odgovornost mora podeliti sa svima onima koji su mu davali podatke čija se verodostojnost nije uvek mogla proveriti. U ovom slučaju autor je polazio od shvatanja: ako ne postoje ili su nepoznati pouzdaniji izvori, bolje je zabeležili različite pa i protivurečne verzije događaje, nego da sve iščezne u zaboravu smrću njihovih učesnika. Na kraju knjige dati su samo osnovni podaci o sadašnjem Nadalju.
Zahvaljujem se akademiku Slavku Gavriloviću i profesorima univerziteta Nikoli Gaćeši i Mladenu Stojanovu na recenziji rukopisa, posebno na kritičkim primedbama, kao i svima koji su mi na bilo koji način pomogli u ovom radu. Njihova imena sam naveo u odgovarajućim delovima knjige. Na ovom mestu spominjem još svoju suprugu Milenu, koja mi je pomagala u svim fazama rada.
Novi Sad, mart 1988.

Nadalj (mađ. Nádalja) je naseljeno mesto u opštini Srbobran u Srbiji, koje se nalazi u središnjem delu Vojvodine i pripada Južnobačkom upravnom okrugu. Prema popisu iz 2022. bilo je 1.804 stanovnika. Mesto je rođenja srpskog arhitekte i sportiste Momčila Tapavice, po kom nosi naziv osnovna škola u Nadalju.
Geografija
Nadalj se nalazi u Bačkoj, na nadmorskoj visini od 80 m. Na 2,5 km istočno od centra sela prolazi regionalni put Novi Sad–Bečej, a zapadno, na udaljenosti od 9,5 km je međunarodni put Beč–Istanbul. Ova dva puta su preko Nadalja, Turije i Srbobrana povezana lokalnim putem. Severozapadni deo nadaljskog atara preseca pruga Sombor–Bečej, koja je od sela udaljena 3,6 km. Veliki bački kanal obeležava severnu granicu nadaljskog atara, a udaljenost od sela je 1,7 km.
Istorija
Na zemljištu gde se nalazi današnje selo i atar Nadalj pre osnivanja je postojala istoimena pustara koja je pripadala Šajkaškom bataljonu, delu Vojne granice. Njegova istorija počinje od Đurđevdana 1800. godine kada je pred šajkaškim majorom baronom Aronom Stanisavljevićem udaren kolac posred sela, gde sad krst. Selo je osnovano 1800–1801. godine, a većina prvih Nadaljčana se doselila iz sela Čeb, pošto je državna komora prodala selo mađarskom veleposedniku Marfiju. Prvi komandant sela bio je stražmešter Deda Đulinac, prvi paroh, pop Teodor Georgijević (Đorđević) i prvi učitelj Nikola Kešanski. Od osnivanja do 1809. godine, Nadalj i Čurug su sačinjavali jednu (prvu) četu Šajkaškog bataljona, a od januara 1809. godine, Nadalj je odvojen od Čuruga, i spojen sa Gospođincima u jednu četu. Seljaci u Vojnoj granici su bili oslobođeni feudalnih obaveza, ali su zauzvrat morali da ratuju za račun Austrije. U austrijskim ratovima protiv Napoleona učestvovali su i šajkaši iz Nadalja. 1816. godine selo je zadesila velika poplava. Od tada pa do revolucije 1848/49. godine, selo je napredovalo, naročito u pogledu stočarstva.
Pop Šakrak-Ninić je parohijske crkvene matice počeo voditi još u Čebu 1756. godine (krštenih i umrlih) i 1795. godine (venčanih). Pre preseljenja na pustaru gde će nići Nadalj 1801. godine. Pominje se 1803. godine prvi nadaljski sveštenik pop Todor Đorđević. Do gradnje pravoslavne crkve, služba se prvo izvodila u jednoj improvizovanoj trščari godinu dana, pa duže vreme u školskoj zgradi sagrađenoj od čerpića. Na crkvenom svodu (koji deli oltar od soleje) je (1893) pisalo da je gradnja crkve trajala između 24/12. aprila 1811. godine i 27/15. avgusta 1813. godine. Bogomolja je osveštana 12. decembra – 30. novembra 1813. godine na dan Sv. Andrije Prvozvanog, od strane prote žabaljskog pop Save Brčića i više sveštenika.
U revoluciji 1848/49. godine i ratu protiv mađarskih revolucionara, Nadalj je zauzimao strateški važan položaj kao deo odbrambenog sistema „Srbobran“, pošto se nalazio između Sentomaša i Feldvara. Šajkaši iz Nadalja su učestvovali u bitkama za Sentomaš (13/14. jun, avgust, 21. septembar 1848) Međutim, nakon četvrte bitke kod Sentomaša (3. aprila 1849), mađarska vojska je ušla u selo i spalila ga.
Posle građanskog rata 1848–1849. godine tokom jula 1850. godine, pravljen je izveštaj o šteti po Šajkaškoj. Nadaljska opština je prijavila štetu na pravoslavnoj crkvi u iznosu 12.226 f. 50 novčića. Međutim, Poverenstvo je ponudilo manji iznos: tako za crkvene utvari svaka crkva je dobila isti iznos od 810 f. A za opravku i unutrašnji nameštaj predviđeno je za Nadalj 6.868 f. a što ukupno iznosi 7.678 f. Toliko je i Ratno ministarstvo u Beču odobrilo.
Nakon završetka revolucije, Nadalj i Šajkaški bataljon su uključeni u sastav Vojvodstva Srbije i Tamiškog Banata, ali su ostali pod posebnom vojnom upravom. Poraz Austrije u ratu protiv Italije i Francuske (1859) je doveo do zbacivanja Bahovog apsolutizma, a decembra 1860. i do ukidanja Vojvodstva Srbije i Tamiškog Banata. Teritorija Vojvodine je došla pod županijsku upravu, ali je Vojna granica i dalje ostala pod vojnom upravom. Austrougarskom nagodbom iz 1867. dotadašnja jedinstvena Austrija je podeljena na Austriju i Ugarsku, a teritorija današnje Vojvodine se nalazila u sastavu Ugarske. Naredbom Franje Josifa od 9. juna 1872. ukinut je Šajkaški bataljon, a zakonom iz 1873. je uključen u sastav Bačko-bodroške županije. Teritorija razvojačenog bataljona je podeljena na žabaljski i titelski srez, a Nadalj je pripao žabaljskom srezu. Ovakvo stanje je ostalo do kraja Prvog svetskog rata 1918. U ovom periodu je vršen pokušaj mađarizacije sa ciljem stvaranja homogenije Ugarske.
Broj stanovnika Nadalja je rastao tokom druge polovine 19. veka. To je po svemu srpsko mesto u kojem živi 1880. godine 1820 duša. Popisano je 1880. godine u Nadalju 1673 Srba, 36 Mađara, 37 Nemaca, a broj „ostalih“ je 74. Kod sledećeg popisa 1890. godine, utrostručio se broj Mađara i Nemaca, a broj „ostalih“ gotovo iščezao. Bilo je tada u selu ukupno 2330 stanovnika, od kojih Srba 2083, Mađara 122, Nemaca 111, Rutena 11 a „ostalih“ samo tri.
Po pravoslavnoj parohijskoj statistici u mestu je na kraju 1891. godine bilo: 2097 pravoslavaca, 372 pravoslavna doma, jedan sveštenik, 341 učenik u dve osnovne škole.
Na Velikoj narodnoj skupštini Vojvodine održanoj u Novom Sadu 25. novembar 1918. donesena je odluka da se Bačka, Banat i Baranja priključe novoj državi Srba, Hrvata i Slovenaca. U novoj jugoslovenskoj državi je 1919. počela da se vrši agrarna reforma. Siromašnim seljacima je u početku deljena zemlja u posedu nadaljske političke opštine, kao i sa poseda porodice Ane Fernbah iz Temerina, koja je dugo ometala sprovođenje reforme. Siromašnim seljacima mađarske i nemačke narodnosti nije bilo omogućeno da dobiju zemlju. Istovremeno su nadaljski dobrovoljci sa Solunskog i Dobrudžanskog fronta dobili zemlju sa poseda Srpske pravoslavne crkvene opštine (koja nije bila predmet agrarne reforme), uz prećutnu saglasnost crkvene opštine. Međutim, 1920, nakon učvršćivanja vlasti u novoj državi i jenjavanja pobedničkog raspoloženja, Srpska pravoslavna crkvena opština je preduzela sve mere da ukloni dobrovoljce sa svoje zemlje i došla je u otvoreni sukob sa njima. Ova j spor je rešen sudskim putem u korist crkvene opštine tek 1922. Na osnovu raspoložive dokumentacije, stiče se utisak da su do 1921. svi zainteresovani dobili zemlju, pa je Županijski agrarni ured u Novom Sadu dodelio seljacima iz Taraša, sa druge strane Tise, oko 647 kj nadaljske ritske zemlje. 3. septembra 1920. je doneta Uredba o izdavanju zemljišta velikih poseda u četvorogodišnji zakup, kojom je reforma produžena za još četiri godine. Ova odluke je loše delovala i na zemljoposednike i na agrarne interesante, jer njome nije rešeno ko je pravni vlasnik oduzete i razdeljene zemlje. Pritisnuti tim problemom, nadaljski seljaci nisu imali interesa da intenzivno obrađuju zemlju, što je uslovilo niske prinose. 1925 je ozakonjen dobrovoljni otkup veleposedničke zemlje, koji je podrazumevao slobodnu nagodbu između vlasnika oduzete zemlje i onoga koji ju je obrađivao. Nove pravne okolnosti su više odgovarale veleposednicima, pa je i u Nadalju zakup produžavan iz godine u godinu. Dobrovoljni otkup nije bio u potpunosti okončan do propasti Kraljevine Jugoslavije, no bez obzira na to, seljaci su je nesmetano obrađivali, a vlasničko pravo su dobili posle 1945, odnosno agrarnim zakonima socijalističke Jugoslavije.
Vojska Hortijeve Mađarske je tokom Aprilskog rata ušla u Nadalj 13. aprila 1941. Kako je Mađarska smatrala Bačku svojim integralnim delom, vojne vlasti su vršile mobilizaciju seoskih mladića u vojne i radničke jedinice, koje su kasnije upućivane na frontove. Tokom rata, u selu se nalazilo nekoliko partizanskih baza i skloništa. Za razliku od većina sela Šajkaške, u Nadalju se nisu desila ubistva Srba tokom racije, zaslugom predsednika opština Maćaša Fazekaša i žandara Ištvana Viraga, saradnika NOB-a, koji su sprečili provokatora iz Čuruga da izazove masakr. Izgovor koji su sprečena ubistva i progoni Srba je bilo da u selu žive brojni nazareni, kojima vera zabranjuje da uzimaju oružje u ruke.
Nadalj je oslobodila III četa II šajkaškog odreda 22. oktobra 1944. Desetak dana po oslobođenju mesta u Nadalj su stigli pripadnici Crvene armije, a na livadi izvan sela je bio aerodrom 165. i 166. lovačkog puka iz sastava vazdušnih snaga pod komandom generala Andreja Vitruka. Početkom 1945. sa aerodroma pored Nadalja ratne zadatke su izvršavali 422. jurišni i 112. lovački puk. Ukupno je u Drugom svetskom ratu poginulo 74 meštana.
Demografija
U naselju Nadalj živi 1702 punoletna stanovnika, a prosečna starost stanovništva iznosi 40,1 godina (39,3 kod muškaraca i 40,8 kod žena). U naselju ima 765 domaćinstava, a prosečan broj članova po domaćinstvu je 2,88.
Ovo naselje je uglavnom naseljeno Srbima (prema popisu iz 2002. godine).


Lazar Rakić (Nadalj, 22. decembar 1929 – Nadalj, 27. oktobar 1992) bio je srpski istoričar. Bavio se istorijom Vojvodine od 1848–1919. i Radikalnom strankom.
Rođen je u Nadalju u zemljoradničkoj porodici, od oca Uroša i majke Latinke. Osnovnu školu je završio u Nadalju, a gimnaziju u Bečeju. Posle rata, u vreme prinudnog otkupa poljoprivrednih proizvoda, kao gimnazijalac, Rakić se pobunio pa je više meseci proveo u zatvoru. Diplomirao je na Filozofskom fakultetu u Beogradu, na grupi za istoriju.
Radio je kao profesor u Učiteljskoj školi u Vršcu, na Radničkom univerzitetu „Đuro Salaj“ u Beogradu, Drugoj eksperimentalnoj gimnaziji u Zrenjaninu i gimnaziji „Svetozar Marković“ u Novom Sadu. Kao prosvetni savetnik radio je u Međuopštinskom pedagoškom zavodu iz Novog Sada.
Odbranio je doktorsku disertaciju 1971. na Filozofskom fakultetu u Novom Sadu. Za docenta je istom fakultetu je izabran 1974. za vanrednog profesora 1983. i redovnog profesora 1986. Predavao je istoriju naroda Jugoslavije u novom veku i metodiku nastave istorije. Objavio je oko 180 naučnih i stručnih radova.

MG P24 (N)