Godina izdanja: 1997
ISBN: 978-86-363-0351-1
Jezik: Srpski
Autor: Strani
Vrsta: Teorija književnosti

Izvorno delo: „Историческая поэтика новеллы” – Е. М. Мелетинский
Prevod: Radmila Mečanin
Izdavač: Matica srpska (Novi Sad)
Zbirka: Korist i razonoda
Pismo: Ćirilica
Broj strana: 351
Povez: Mek
Visina: 21 cm
Stanje: NOVO

Eleazar Moisejevič Meletinski (22. oktobar 1918, Harkov, Ukrajinska država – 16. decembar 2005, Moskva, Rusija) bio je sovjetski i ruski filolog, istoričar kulture, osnivač istraživačke škole teorijske folkloristike. Doktor filoloških nauka, profesor. Neposredni učesnik u stvaranju enciklopedijskih izdanja Mitovi naroda sveta i Mitološki rečnik.

Kao osnivač sopstvene naučne škole, E. M. Meletinski je pre svega bio nastavljač tradicije A. N. Veselovskog. Njima se okrenuo još četrdesetih godina prošlog veka, pod uticajem akademika V. M. Žirmunskog – jedinog čoveka koga je nazivao svojim učiteljem.

Za Meletinskog (kao i za Veselovskog i Žirmunskog), u centru naučnog interesovanja nalazilo se kretanje pripovedačkih tradicija kroz vreme i njihov genezis, pri čemu se Meletinski posebno isticao pažnjom prema arhaičnoj usmenoj književnosti i njenoj društvenoj i etnokulturnoj uslovljenosti. Proučavao je sudbine osnovnih tema i motiva mitološkog pripovedanja u usmenoj i pisanoj književnosti, status pesničke reči i folklornog žanra u arhaičnom kontekstu, poreklo i evoluciju narodne bajke i njenog centralnog junaka – socijalno obespravljenog mlađeg brata, siročeta ili pastorke. Istraživao je prapovest i faze oblikovanja narativnih tradicija i epskih žanrova.

Sa ovog stanovišta, na osnovu ogromnog uporednog materijala koji obuhvata usmene tradicije naroda sa svih kontinenata, analizirao je osnovne žanrove bajkovitog i herojsko-epičnog folklora, počevši od njihovih najranijih oblika očuvanih u nepismenim kulturama i odraženih u nekim primerima antičke i srednjovekovne književnosti. Među njegovim značajnim radovima nalaze se studije o severnokavkaskim „nartskim“ pričama, karelo-finskom i turko-mongolskom epu, folkloru naroda Australije i Okeanije i mnoge druge. Takođe je napisao monografsko istraživanje Starije Ede kao spomenika mitološkog i herojskog epa, u kojem je otkrio usmene osnove njenih tekstova.

Nastavljajući da istražuje istorijsku dinamiku episkih tradicija, Meletinski se okrenuo srednjovekovnom romanu u celokupnom spektru njegovih nacionalnih oblika – evropski kurtuazni roman, bliskoistočni romansirani ep, dalekoistočni roman. U tom kontekstu se vratio medievistici, započetoj ranije prilikom rada na Istoriji svetske književnosti i nastavljenoj u radu na monografiji o Edi. Krunu tih istraživanja predstavlja knjiga Uvod u istorijsku poetiku epa i romana, koja opisuje zakonitosti razvoja epskih žanrova od njihovih prapovesti do savremene književnosti. U istom krugu radova nalazi se i monografija posvećena komparativno-tipološkoj analizi novele – od folklorne bajke i anegdote do pripovedaka Čehova.

Posebno mesto u istraživanjima Meletinskog zauzima mitologija, sa kojom su u većoj ili manjoj meri povezani koreni narativnog folklora i najarhaičnijih oblika književnih motiva i zapleta. U njegovim člancima i knjigama analizirani su usmeni mitovi Aboridžina Australije i Okeanije, Severne Amerike i Sibira, kao i mitologije drevnih i srednjovekovnih naroda sačuvane u pisanim spomenicima (poput Ede).

Međunarodni značaj stekla je njegova sintezna monografija Poetika mita, u kojoj se mitologija analizira od njenih najarhaičnijih oblika do fenomena „mitologizma“ u književnosti 20. veka (Kafka, Džojs, Tomas Man).

Meletinski je bio zamenik glavnog urednika dvotomne enciklopedije Mitovi naroda sveta (koja je od prvog izdanja 1980. godine više puta reizdata), glavni urednik Mitološkog rečnika (prvo izdanje – 1988) i jedan od glavnih autora oba dela. Dobitnik je Državne nagrade SSSR-a (1990) za rad na Mitovima naroda sveta. Takođe je autor članaka o mitu i mitologiji, o Levi-Strosu i njegovim konceptima, o ritualno-mitološkoj kritici itd. u Velikoj sovjetskoj enciklopediji, Kratkoj književnoj enciklopediji, Književnom enciklopedijskom rečniku, Filozofskom enciklopedijskom rečniku.

U svojim radovima posvećenim proučavanju epskih spomenika, folklorno-mitoloških ciklusa i tradicija, Meletinski se ističe kao teorijski folklorista, za koga je detaljno ispitivanje usmenog ili pisanog teksta samo faza na putu razumevanja opštih istorijsko-poetskih zakonitosti razvoja narativnih oblika tradicionalne književnosti. Osnovni metodološki instrument u tom procesu jesu komplementarni pristupi – komparativno-tipološki i strukturalno-semiozički.

Njegovo okretanje strukturno-semiozičkom metodu 1960-ih odgovara jednom od glavnih istraživačkih pravaca tadašnje domaće nauke. U izvesnom smislu, put od nedovršene Poetike zapleta A. N. Veselovskog vodio je direktno ka Morfologiji bajke V. J. Propa, koja je postavila temelje strukturalne folkloristike. Tu je značajnu ulogu odigralo i njegovo ranije interesovanje za prirodne nauke i mogućnosti njihove primene u humanističkim disciplinama.

Od druge polovine 1960-ih Meletinski vodi „kućni“ seminar posvećen problemima strukturalnog opisa bajke. Rezultati tog rada, zasnovanog na razvoju Proppovih ideja i novih metodoloških pristupa, predstavljani su na Tartuškim letnjim školama i objavljivani u Radovima o znakovnim sistemima pod uredništvom J. M. Lotmana, često prevođeni na strane jezike. Godine 1971. Meletinskog su za njegove radove o folkloristici nagradili međunarodnom Pitreovom nagradom (on i njegove kolege nisu prisustvovali svečanoj dodeli u Italiji).

Za razliku od dominantnog strukturalističkog fokusa na sinhroniji, Meletinski je dosledno spajao sinhrono i dijahrono posmatranje, što je i sam eksplicitno isticao u radovima iz ranih 1970-ih. Time je sledio pravac domaće naučne tradicije u kojoj istorijsko postojanje narativne tradicije nikada nije bilo zanemareno.

Fokus njegovog istraživačkog pristupa bio je više na paradigmatici nego na sintagmatskom aspektu. Pored metodologije V. J. Propa (uključujući savremene interpretacije), oslanjao se i na dostignuća strukturalne antropologije, prvenstveno dela Kloda Levi-Strosa. To je uključivalo dublju analizu semantike folklornog motiva i zapleta, čiji je model razradio na osnovu paleoazijatskog mita o Vrani.

Proučavanje dubinske mitološke semantike dovelo ga je do sledeće teme – analize folklornih arhetipova, pri čemu je izvršio značajne korekcije klasičnog jungiјanskog poimanja. Iskustvo rada sa arhaičnim, naročito mitološkim tradicijama, omogućilo mu je da se distancira od previše pojednostavljenih i modernizovanih pristupa pitanju geneze i funkcije ovih najstarijih mentalnih obrazaca u kulturi. Istraživanje mitoloških arhetipova u folkloru proširio je na dela ruske klasične književnosti (npr. Puškin, Dostojevski). Tokom 1990-ih Meletinski je sve više pažnje posvećivao ruskoj književnosti 19. veka, analizirajući je kroz prizmu komparativistike i istorijske poetike.

Tri glavna pravca u njegovim radovima jesu:

tipologija i istorijske transformacije osnovnih likova u mitu i folkloru, kao i u književnosti starog, srednjeg i novog doba;

strukturalni i razvojni odnosi između tri glavna žanrovsko-tematska kompleksa usmene književnosti – mita, bajke i epa;

zapletna organizacija folklornog narativa i semantička struktura motiva.

Polazišni materijal za Meletinskog uvek je bio mit – zbog svoje paradigmatične važnosti i bogatstva arhaičnih oblika koji osvetljavaju kasnije kulturne formacije. Pritom se klonio i preterane mitologizacije savremenosti, i neosnovane modernizacije arhaike. Međutim, upravo u arhaičnim strukturama on je video najjasnije izraze univerzalnih mentalnih obrazaca, koji se ispoljavaju u narativnim strukturama bajki i epa, kao i u dubljim značenjima folklornih i književnih motiva. Njegova istraživanja su dovela do formulacije koncepta književno-mitoloških arhetipova.

Sličnosti u sadržaju i formi između semiozičkih tekstova različitih kultura – čak i onih nepovezanih genetski ili geografski – ukazuju na postojanje principijelne univerzalnosti u svetskoj književnosti. To se naročito jasno vidi u folkloru, naročito u njegovim arhaičnim oblicima. Bez obzira na to čime se bavio, Meletinski je uvek ostajao folklorista.

Opšti istraživački ugao koji povezuje sve oblasti njegovog rada – od mita i folklora, Ede, srednjovekovnog romana, ruske književnosti, do mitologizma 20. veka – jeste istorijska poetika narativnih formi, od arhaike do savremenosti. Tokom više od pola veka, uprkos promenama tema, ostao je veran toj osnovnoj liniji.

U poslednjim godinama života, Eleazar Moisejevič Meletinski bio je direktor Instituta za visoke humanističke studije RGGU, član naučnih saveta RGGU i IMLI RAN, kao i Naučnog saveta za svetsku kulturu RAN.

{KTJ30.011}